Harfa Dawida. Lokomotywa. Diaspora. I pytanie, które cały czas pulsować będzie pod powierzchnią tej opowieści: czy Willa Goldsteinów to tylko rezydencja przemysłowców? A jeżeli coś więcej? Świątynia wtajemniczenia? Zakamuflowana loża, ale czyja? A może to miejsce narodzin i realizacji wielkiej idei?
To nie będzie zwykły artykuł o zabytku. To będzie śledztwo. Tropienie symboli. Rozszyfrowywanie architektonicznego kodu. Willa Goldsteinów nie mówi wprost. Ale jeśli się wsłuchać – opowiada historię, która nim zaprowadzi nas daleko, aż do Ziemi Obiecanej, rozpoczyna się od trzech kobiet.
Szyfr Tablicy Gracji
Na bocznej fasadzie Willi Goldsteinów, jednego z najbardziej reprezentacyjnych budynków Katowic usytuowanego tuż przy placu Wolności, znajduje się detal, który codziennie mijają setki ludzi – i niemal nikt nie zwraca na niego uwagi. Trzy kobiece postacie wyrzeźbione na kamiennej tablicy w bocznej ścianie Willi Goldsteinów nieruchomo spoglądają na nas z góry, jakby od wieków czekając, aż ktoś zada im pytanie, co pragną nam powiedzieć. Nazywa się je „Gracjami”, choć nie wiadomo, kto pierwszy tak je nazwał. Ponoć mają symbolizować przemysł, naukę i sztuki piękne. Ale czy rzeczywiście?
Przypatrując się im uważnie, zaczynamy dostrzegać szczegóły. Jedna z postaci trzyma młotek i kowadło – to ma być przemysł, a może i nawiązanie do herbu Katowic. Druga – księgę, zatem może nauka. Trzecia – zwój i paletę malarską. Ale czy to na pewno paleta? Kształt jest dziwnie wydłużony, z wyraźnym łukiem i strunami. To nie paleta. To harfa. W tym momencie budzi się skojarzenie niczym błyskawica rozświetlająca mrok: Harfa Dawida!
I wtedy wszystko zaczyna się przesuwać. Młotek i kowadło – nie tylko przemysł, nie tylko elementy herbu Katowic, ale też alegoria pracy jako cnoty moralnej, tak zasadniczej w etyce żydowskiej i masońskiej. Lokomotywa – nie tylko postęp i technika, ale też podróż, ruch, emigracja... Księga to owszem Nauka, lecz i... Pismo, a Zwój – Prawo, Tora, Księgi Mojżeszowe. Pochodnia – nie tylko oświecenie i postęp, ale też światło inicjacji (a może też idee zza Oceanu, których wyrazem jest Statua Wolności?). Księga – nie tylko wiedza, lecz i przekaz pokoleń. A harfa? Duchowość, kultura, pamięć. Zaś Harfa Dawida to jeszcze coś więcej: to królestwo i wielkość Izraela.
Trzy kobiety – Trzy Gracje – są nie tylko klasycznym motywem sztuki. W ikonografii masońskiej to Piękno, Mądrość i Siła. Filary loży. Czy to możliwe, że Willa Goldsteinów, zbudowana przez żydowskich przemysłowców, zawiera w sobie zaszyfrowany przekaz o ideach, które krążyły nad Katowicami w XIX wieku? O syjonizmie, masonerii, żydowskiej diasporze i jej powrotu do Syjonu?
Cóż bowiem mogą symbolizować dzieci? Jest ich kilkoro, rozproszonych po tablicy... Ależ to żydowska diaspora! Rozproszone Dzieci Izraela. Wędrujące i szukające miejsca. Wszakże ta lokomotywa...
Czy Willa Goldsteinów zdradzi nam coś więcej za swych tajemnic? Może jej architektura zawiera więcej symboliki, której Tablica Gracji jest jedynie zwiastunem? Przekonajmy się! Pora zajrzeć do środka.
Sklepienie inicjacji
Wnętrze Willi Goldsteinów nie tylko zaskakuje – ono oszałamia. A przecież wszystko zaczyna się tak niepozornie! Główne wejście do pałacu Goldsteinów – bo mimo iż nazywamy go willą, jest to prawdziwy, ekskluzywny pałac – nie rzuca się w oczy. Ot, drzwi w fasadzie, tuż przy placu Wolności, obok których przechodzą ludzie, nie wiedząc, że za nimi kryje się coś więcej niż marmury i złocenia. Ale wystarczy przekroczyć próg, by wszystko się zmieniło.
Zanim wejdziemy do monumentalnej klatki schodowej, przechodzimy przez sień – pozornie tylko przedsionek, a w rzeczywistości pierwszą stację ideowej podróży. Językiem symboli mówi szczególnie jej bogato zdobiony sufit mówi . W centrum znajdują się rozetki – stylizowane kwiaty, może mandale, może rozety synagogalne. Ale najbardziej uderzający jest detal, który wśród innych zdobień łatwo przeoczyć: wyraźnie wybite, podkreślone złotą farbą litery „X”. Nie znalazły się tutaj za sprawą kaprysu artysty przypadek. „X” to znak krzyżowania się dróg, punkt przecięcia, miejsce decyzji. W ikonografii masońskiej to także symbol tajemnicy, ukrytego znaczenia, znaku, który trzeba rozszyfrować. W sieni Willi Goldsteinów wszystko jest preludium – do światła, poznania, idei. To nie tylko sklepienie. To sklepienie inicjacji.
Jak w świątyni
Ta ozdobna sień, pełna ornamentów, złoconych detali, geometrycznych wzorów i klasycznych motywów kryjących zakodowane w nich sekretne znaczenia, prowadzi do monumentalnego holu. Jego sufit, również bogato zdobiony, także mówi językiem symboli. Tu również widzimy rozetki, tym razem osadzone na zielonym tle, które w tradycji duchowej oznacza odnowę, wzrost, nadzieję. Otaczają ją koncentryczne bordiury, złocone, rytmiczne, jakby wyznaczały kręgi wtajemniczenia. Każdy pas to kolejny etap poznania, każdy ornament – echo porządku kosmicznego. Są też znaki X i to już gęściej rozmieszczone niż w przedsionku! W narożnikach sufitu złote liście i woluty przypominają strażników przestrzeni, cherubiny czuwające nad wejściem do świątyni. Czyżby sugerowały jego bliskość? Rozejrzyjmy się więc i... Ależ oczywiście!
Jachin i Boaz
Oto klatka schodowa. Nie zwykła, lecz ceremonialna. Spiralna, wznosząca się ku światłu, jakby zapraszała do wspinaczki nie tylko fizycznej, ale duchowej. I dwie kolumny. Monumentalne, wyraźnie wyodrębnione, jakby czuwały nad tym przejściem.
To nie przypadek. W tradycji masońskiej dwie kolumny – Jachin i Boaz – to strażniczki Świątyni Salomona. Symbol siły i stabilności. Przejście między nimi to rytuał. To moment, w którym profan staje się uczniem, a uczeń – wtajemniczonym. Kolumny nie tylko podtrzymują strop. One mówią. O porządku, o harmonii i o idei, która przekracza materię. Ich kapitele – złocone, pełne liści akantu i spiralnych wolut – to nie tylko dekoracja. Acanthus to życie, odrodzenie, wieczność. Woluty – cykliczność, równowaga, porządek kosmiczny.
W tej przestrzeni wszystko zaczyna się układać. Pałac nie jest tylko gmachem, jest świątynią idei. Przejście od niepozornego wejścia do monumentalnego holu to nie tylko droga przez architekturę. To droga przez znaczenia, symbole i kolejne wtajemniczenia.
A przecież to dopiero początek. Bo za kolumnami czekają dalsze alegorie. Willa Goldsteinów nie tylko mówi – ona śpiewa. Jej architektura to strofy pieśni w nieznanym, ale przemawiającym wprost do oczu języku.
Symbolika medalionów
W górnej części klatki schodowej Willi Goldsteinów, tuż pod świetlikiem, znajdują się cztery medaliony. Umieszczone wysoko, niemal na granicy światła i cienia, zdają się czuwać nad przestrzenią holu na piętrze. To nie tylko dekoracja – to ideowy kod, który dopiero z bliska zaczyna odsłaniać swoje znaczenie.
Każdy medalion przedstawia kobiecą postać otoczoną roślinnością, a ich tła utrzymane są w głębokich odcieniach czerwieni czy purpury – barwach duchowości, inicjacji i królewskiej godności. Rośliny różnią się w każdym z nich, jakby każda z postaci mówiła inną odmianą języka symboli.
Pierwsza kobieta stoi wśród liści laurowych lub oliwnych – klasycznych znaków pokoju i chwały. Jej szata i gesty sugerują spokój, kontemplację, może mądrość. Druga otoczona jest złotymi liśćmi, a jej sylwetka emanuje światłem i pięknem – jakby była alegorią duchowego blasku, inicjacji, może nawet kultury. Trzecia postać spowita jest w kłosy pszenicy — symbol pracy, plonu, ofiary. Jej obecność przypomina o etosie codziennego trudu, tak ważnym w tradycji żydowskiej i masońskiej. Czwarta kobieta trzyma pochodnię lub zwój, a wokół niej wiją się stylizowane akanty lub winorośl – znaki życia, przekazu, duchowości. Tora? Pamięć? Światło, które prowadzi?
W świetle analizy symboliki pałacu medaliony mogą reprezentować nie tylko klasyczne Trzy Gracje, ale też filary loży masońskiej: Mądrość, Piękno i Siłę – z czwartym elementem jako Duchowością lub Torą, spajającym całość.
Ich lokalizacja – tuż pod świetlikiem – nie jest przypadkowa. Światło dzienne, wpadające z góry, oświetla je w sposób niemal sakralny. To jakby symboliczne objawienie: idee, które mają prowadzić ku górze, ku oświeceniu i poznaniu.
Oko światła nad alegoriami
Tuż nad czterema medalionami, w najwyższej partii klatki schodowej, znajduje się świetlik – geometryczny, symetryczny, niemal sakralny. Jego forma przypomina oko, przez które wpada światło dzienne, rozlewając się po postaciach kobiet, po ich szatach, po liściach, kłosach i pochodniach. To nie tylko architektoniczny detal. To zwieńczenie ideowego przekazu.
Świetlik ma formę prostokąta z centralnym okręgiem, otoczonym symetrycznymi wzorami. Geometryczna precyzja, złote akcenty, ornamenty – wszystko to przywodzi na myśl nie tylko estetykę XIX-wiecznego eklektyzmu, ale też język symboli znany z ikonografii masońskiej. Okrąg w centrum może więc być interpretowany jako symbol jedności, doskonałości, światła, które w tradycji lożowej oznacza poznanie i inicjację. Światło wpadające przez świetlik nie tylko oświetla medaliony – ono je aktywuje. Nadaje im sens. W ciągu dnia zmienia się jego kąt, intensywność, barwa – a wraz z nim zmienia się sposób, w jaki postrzegamy kobiece alegorie pod sufitem. To jakby rytuał, który odbywa się codziennie, w ciszy, choćby i bez świadków.
Willa Goldsteinów została zbudowana przez żydowskich przemysłowców, ale jej ornamenty mówią językiem uniwersalnym. Świetlik jest ostatnim słowem tej opowieści. To światło nad przekazem, oko nad ideą, zwornik nad sensem.
Abraham i Josef czy Alef i Jod?
W reprezentacyjnych plafonach Willi Goldsteinów pojawiają się złote litery „A”, „J” i „G” – pozornie inicjały Abrahama i Josefa Goldsteinów, pierwszych właścicieli pałacu. Jednak ich stylizacja, umiejscowienie i kontekst budzą pytania. Czy to tylko podpis fundatorów? A może coś więcej?
W tradycji żydowskiej litery alfabetu hebrajskiego mają znaczenie mistyczne. „A” może odpowiadać Alefowi – pierwszej literze alfabetu, symbolowi początku, jedności, Boga. „J” natomiast może być Jod – najmniejszą literą, ale jedną z najważniejszych: to od niej zaczyna się imię Jahwe, to ona symbolizuje iskrę boskości, duchowy punkt wyjścia. Zatem „A” i „J” mogą być nie tyle inicjałami osób, co inicjałami idei – Alef jako początek, Jod jako boska obecność. W takim ujęciu plafon staje się nie podpisem, lecz manifestem.
A co z literą „G”, która pojawia się w niektórych detalach? Może to „G” jak Goldstein, ale równie dobrze – „G” jak Gott, czyli Bóg w języku niemieckim, którym posługiwały się katowickie elity i który najbardziej do nich przemawiał. W ikonografii masońskiej litera „G” jest jednym z najważniejszych symboli: oznacza Geometrię, czyli porządek świata, ale też God (Bóg po angielsku), czyli boski pierwiastek obecny w strukturze rzeczywistości. W symbolice masońskiej „G” bywa umieszczane w centrum kompasu i kątownika – jako znak, że Bóg jest architektem Wszechświata.
W tym świetle plafon z literami „A”, „J” i „G” nie jest już tylko dekoracją. To szyfr duchowy. Znak, że Willa Goldsteinów to nie tylko kamień, cegła i drewno, ale też czytelny dla wtajemniczonych przekaz idei. W tej monumentalnej przestrzeni klatki schodowej Willi Goldsteinów architektura przestaje być tylko formą, a staje się rytuałem. Każdy detal – od ornamentów po balustrady – zdaje się mówić tajnym językiem.
Błękitne drzwi i kamienie wtajemniczenia
Tuż ponad kolumnami znajdują się błękitne drzwi – prowadzące do głównej sali posiedzeń. Ich kolor również nie jest bez znaczenia. W judaizmie błękit (tekhelet) to kolor nieba, boskiej obecności. W masonerii to barwa oznaczająca prawdę, duchowe poznanie, lojalność. Umiejscowienie drzwi ponad kolumnami wzmacnia ich znaczenie: to portal wtajemniczenia, wejście do przestrzeni idei, gdzie materia ustępuje duchowi.
W ciągu balustrad korytarza na piętrze znajdują się prostopadłościenne postumenty – rytmicznie rozmieszczone, surowe, geometryczne. Ich obecność to nie tylko funkcja konstrukcyjna – to symboliczna droga. W masonerii kamień nieociosany to człowiek przed inicjacją, ciosany – po duchowym uformowaniu. Te postumenty mogą być odczytane jako kamienie ciosane – gotowe do użycia w budowie „świątyni ducha”. Ich rytmiczne rozmieszczenie przypomina stopnie wtajemniczenia, kamienie milowe duchowej drogi, strażników przejścia. W tradycji żydowskiej kamień to świadek przymierza, pamięć pokoleń, fundament wiary.
Fasada majestatu
Choć uznawane za boczne, drugie wejście do Willi Goldsteinów wcale nie ustępuje głównemu pod względem monumentalności. Wręcz przeciwnie – właśnie tutaj, a nie od strony placu Wolności, architekci pozwolili sobie na gest tak reprezentacyjny, że nieomal teatralny. Para majestatycznych kolumn, strzelistych i klasycznych, flankuje portal niczym strażnicy idei. Ich obecność to nie przypadek. Nie są tylko elementem konstrukcyjnym. To ponownie wyeksponowane Jachin i Boaz, filary Świątyni Salomona, symbole siły i stabilności, przez które przechodzi się w stronę światła. Tuż obok – Tablica Gracji. Trzy kobiece postacie, wyrzeźbione w kamieniu, spoglądają z góry z milczącą godnością. Przemysł, nauka, sztuka? A może – jak podpowiadają detale – Harfa Dawida, Zwój Tory, Kowadło Pracy. Alegorie nie tylko epok, lecz także idei (które budowały to miasto?). Drugie wejście tylko na pozór jest boczne. W rzeczywistości jest ceremonialne. To fasada majestatu, mówiąca: „To miejsce święte”.
Ten symboliczny motyw z dwóch kolumn zwielokrotniony jest w formie powtarzających się podwójnych pilastrów na fasadzie. A zwieńczeniem całej kompozycji fasady jest ornament umieszczony pod dachem – subtelny, lecz pełen znaczeń. W jego strukturze dostrzec można stylizowane korony oraz sześcioramienne gwiazdy, które choć nie są klasycznymi Gwiazdami Dawida, przywołują na myśl motywy znane z tradycji kabalistycznej i masońskiej.
W przestrzeni Willi Goldsteinów wszystko ma znaczenie. Kolumny czy ornamenty to nie tylko elementy architektury. To narracja symboliczna, opowieść o drodze, ideach i wtajemniczeniu. Świadectwo tego, że Willa Goldsteinów jest nie tylko budynkiem, a świątynią znaczeń i idei.
Masoneria? Nie całkiem. Trop prowadzi gdzie indziej
Nagromadzenie symboliki w Willi Goldsteinów – kolumny Jachin i Boaz, medaliony z alegoriami, litery Alef i Jod, świetlik jako oko światła – wszystko to mogłoby sugerować, że mamy do czynienia z przestrzenią lożową. Że pałac był miejscem spotkań masonów, a jego ornamenty to szyfr wtajemniczenia. Ale tu zaczyna się zgrzyt.
Znane źródła o katowickiej masonerii milczą na temat Willi Goldsteinów. Co więcej – wskazują, że w czasach, gdy bracia Abraham i Josef wznieśli swą willę przy dzisiejszym placu Wolności (którego wówczas jeszcze nie było), siedziba katowickiej loży wolnomularskiej mieściła się zupełnie gdzie indziej – przy ulicy Teatralnej. I jeszcze jedno: w tamtym czasie na Śląsku masoneria nie przyjmowała Żydów w swoje szeregi. A Goldsteinowie byli Żydami. Bogatymi, wpływowymi, ale jednak wykluczonymi z oficjalnych struktur lożowych.
A mimo to – ich willa mówi językiem idei. Inspiruje się estetyką masońską, nawiązuje do niej, cytuje ją. Ale nie powtarza. Symbolika Willi Goldsteinów jest subtelnie odmienna. Jakby mówiła: „Znam wasz język, ale mówię własnym”.
I właśnie to prowadzi nas ku innemu tropowi. Nie ku masonerii, lecz ku B’nai B’rith – żydowskiej organizacji formalnie inspirowanej wolnomularstwem. Działała ona w Katowicach od 1883 roku pod nazwą „Concordia” i to jej członkowie mogli być prawdziwymi adresatami ornamentów, które dziś próbujemy rozszyfrować.
Willa Goldsteinów nie powstała jako loża, ale mogła już być manifestem ideowym – miejscem, w którym idee B’nai B’rith znalazły swój architektoniczny wyraz. Nie wprost i nieoficjalnie. Ale wystarczająco wyraźnie, by jej symbolika przetrwała swoją epokę. Willa Goldsteinów była przestrzenią ideową, gotową przyjąć idee, które już nadciągały do Katowic . I może właśnie dlatego jej ornamenty nie są tylko dekoracją – a proroctwem tego, co dopiero miało nadejść.
Willa Goldsteinów – świątynia idei przed jej epoką
Gdy bracia Abraham i Josef Goldsteinowie wznieśli swoją neorenesansową willę w Katowicach – między rokiem 1870 a 1875 – miasto dopiero zaczynało nabierać kształtu. Plac Wolności jeszcze nie istniał, a Katowice były świeżo powstałym ośrodkiem miejskim, któremu daleko jeszcze było do rangi centrum przemysłowej potęgi Górnego Śląska. Willa Goldsteinów była jak manifest – nie tylko bogactwa, ale też idei. I choć wówczas nie istniała jeszcze katowicka loża B’nai B’rith, to jej duch mógł już unosić się nad miastem.
Zakon Synów Przymierza – bo tak tłumaczy się nazwę B’nai B’rith – powstał w USA, ale w drugiej połowie XIX wieku był już obecny w Niemczech, do których należał Górny Śląsk. Możliwe więc (o ile nie wręcz oczywiste!), że członkowie tej organizacji – choć bez lokalnej loży – mieszkali i działali w Katowicach. W 1882 roku, w dekadę po ukończeniu budowy Willi Goldsteinów, Seliger Freuthal i jego współpracownicy wydali nad Rawą odezwę „Do Ziemi Świętej – nie od razu do Ameryki”, kierując ją „do braci”. Jak zauważa historyczka dr Barbara Kalinowska-Wójcik, tak właśnie nazywali siebie członkowie B’nai B’rith. Nie było jeszcze loży, ale była już idea, wspólnota i jej język.
W tym samym roku powołano w Katowicach B’nai B’rith Towarzystwo dla Kolonizacji Ziemi Izraela. Rok później – w 1883 – powstała loża „Concordia”, czwarta w Cesarstwie Niemieckim. A już w 1884 roku odbyła się historyczna Konferencja Katowicka – wydarzenie, które zapoczątkowało syjonistyczny ruch osadniczy. Według ustaleń dr Kalinowskiej-Wójcik, obrady miały miejsce w mieszkaniu Moritza Mosesa przy Friedrichstrasse 34 (dzisiejsza ul. Warszawska). Ale czy to wielce doniosłe (a przy tym wymagające organizacyjnie) wydarzenie na pewno odbyło się w prywatnym, choćby i dużym mieszkaniu? Czy nie bardziej prawdopodobne jest, że oficjalny adres loży był tylko tym korespondencyjnym (z racji adresu zamieszkania jej prezydenta, którym był Moses), a rzeczywiste miejsce spotkań, szczególnie tych szczególnie uroczystych czy o wyjątkowym znaczeniu, znajdowało się gdzie indziej?
Willa Goldsteinów – przestronna, reprezentacyjna, pełna symboliki – wydaje się tu idealnym kandydatem. Wybudowana jeszcze przed powstaniem loży, jakby z myślą o tym, by służyć tej samej idei. Może więc to właśnie tam, a nie przy Warszawskiej, miała miejsce Konferencja Katowicka? Może to w niej, w sali balowej, pod złoconym kurdybanem, zapadały decyzje, które wpłynęły na światową bez mała historię?
Adres loży B’nai B’rith zmieniał się kilkakrotnie – w 1888, 1894 i 1904 roku. Ostateczne lokum znalazła w Hotelu Kaiserhof przy ul. Stawowej 19. Ale wcześniejsze lokalizacje pozostają niejasne. Może jedną z nich była właśnie Willa Goldsteinów? Może to wtedy, już po Konferencji, powstała Tablica Gracji – z Harfą Dawida, rozporoszonymi Dziećmi Izraela i lokomotywą symbolizującą ich podróż powrotną do Ziemi Obiecanej. Jako zaszyfrowana w alegoriach pamiątka Konferencji Katowickiej, a zarazem kamienny manifest idei przyświecającej temu wydarzeniu.
Tajemniczy pożar
W 1892 roku paliło się w Kattowitz przy torach. Nie był to jednak zwykły pożar. Spłonął tartak Goldsteinów – potężny, przemysłowy kompleks, który sąsiadował bezpośrednio z reprezentacyjną willą znanych biznesmenów. Straty były ogromne. Rok później bracia Abraham i Josef Goldsteinowie opuścili Katowice i przenieśli swoje interesy do Wrocławia. Ale ich pałac, pełen symboliki i alegorii, pozostał. Jakby nie chciał odejść, mając jeszcze coś do powiedzenia przyszłym pokoleniom.
Czy był to tylko przypadek? Czy ogień był dziełem losu, czy może... interwencji? W czasach, gdy syjonistyczne idee zaczynały nabierać kształtu, a Konferencja Katowicka z 1884 roku wyznaczyła nowy kierunek dla żydowskiej aktywności politycznej, rosyjskie władze nie patrzyły na to obojętnie. Ochrana, carska tajna policja, posiadała rozbudowaną siatkę agentów, także poza granicami Imperium. Niewątpliwie mając też na oku pograniczne Katowice. Tymczasem tartak Goldsteinów – z bezpośrednim dostępem do torów kolejowych i swoim zapleczem magazynowym – mógł służyć jako zakamuflowane centrum emigracyjne dla Żydów z zaboru rosyjskiego, którzy chcieli płynąć nie do Ameryki, lecz do Palestyny.
Czy więc pożar był ostrzeżeniem? A może próbą przerwania działalności, która wymykała się spod kontroli carskich służb? Dowodów nie ma. Ale są przesłanki. I jest cisza, która zapadła po odejściu Goldsteinów.
Szyfr Willi Goldsteinów
Choć bracia Goldsteinowie opuścili Katowice, ich willa pozostała. Monumentalna i przepełniona symboliką. Mówiącą każdemu, kto potrafił go zrozumieć: „To nie koniec. To dopiero początek”. Bo Willa Goldsteinów nie była tylko luksusowym domem. Stanowiła przestrzeń przejścia – między Wschodem a Zachodem, między diasporą a Ziemią Obiecaną, między tajemnicą a objawieniem. Jej szyfr przetrwał aż do naszych czasów czekając, aż ktoś go odczyta.
Może Cię zainteresować:
