Filizanka

Grzegorz Kulik: Kawa we szolce do praworyncznych i problymy ôd tych, co sie źle narodziyli

Jak sie wejzdrzi do ślōnskich słownikōw i poszuko słōw na leworyncznych, to dycki sie znojdzie coś ze drzyniym „mańk”: Reinhold Olesch notuje, że leworynczny to mańkaty; u Michała Przywary mańka, mańtka, mańtyka to słowa na lewo rynka abo kogoś leworyncznego, a majkut to podug niego słowo używane we Pszczynie i Rybniku na tako ôsoba; Alfred Zaręba skazuje we Atlasie Językowym Śląska, że leworynczny to mańkut.

Skōnd sie wziōn „mańkut”

Ciekawo je etymologijo tych słōw, chocioż jakoś ekstra niy dziwi: ône sie wziōnły ôd italijańskigo manco, co ôznaczo „lewy; felerny, ôkalyczōny, niykōmpletny”, a to ôd praindoeuropejskigo *mh₂n-ko- („taki, co mo ôkalyczōno rynka”). Zresztōm „manko” i „mankamynt”, co ôznaczajōm braki, ône pochodzōm ôd tego samego zdrzōdła.

We prasłowiańskim jynzyku *šȗjь ôznaczało „lewy” i ôd niego sie wziōnło polske szuja. Samo słowo „lewy” pochodzi ôd praindoeuropejskigo *leh₂-, co ôznaczało takigo, co sie kryje abo czeko kajś na boku.

Lewy gorszy, a prawy lepszy

„Lewy” do dzisiej niy ôznaczo ino kerōnku, ale tyż to, że coś je do luftu abo niylegalne. Jak sie mo zło launa, to sie stało lewōm nogōm, jak sie je niyszykowny, to sie mo dwie lewe rynce, a jak sie je ekstra niymōndry, to sie je gupi jak bōt z lewyj nogi.

„Prawy” za to sie wziōnło ôd praindoeuropejskigo *prōw-, co ôznaczało „pōn, syńdzia”. Dzisiej we jynzyku mōmy połno słōw, co gynau ôd niego pochodzōm: „prowda”, „sprawiedliwość”, „prawidło”, „prawie”, „poprawiać”, „prowdziwy”, „naprowda”, „prawo”, „sprawa”, „sprawić”, „naprawić”, „ôzprawiać”, „prawić” i dziesiōntki inkszych. Idzie być ôd kogoś prawo rynka, być z prawego łoża, coś może być świynto prowda, sprawiedliwości może sie stać zadość, a Syn Boży siedzi po prawicy Ôjca.

Tōż ciekawo sprawa: wszysko, co sie tylko lewego, je negatywne, a wszysko, co sie tyko prawego, je pozytywne.

Ciekawy je tyż podzioł we polityce na prawica i lewica. Ôn sie wziōn z tego, że w czasie francuskij rewolucyje ci, co spiyrali krōla, ôni siedzieli z jego prawyj strōny, a rewolucyjōniścio z lewyj. Wszyńdzie sie podowo, że tak było, ale nikaj niy umia znojś informacyje, czymu tak było. Moga ino spekulować, że — świadōmie abo niy — zwolynnicy ôd krōla siedli po jego prawyj strōnie, bo była widziano za barzij godno.

Kawa we szolce do praworyncznych

Fest mie interesujōm take sprawy, boch sōm je leworynczny. Nigdy mie to jakoś ekstra niy szterowało, że świat ułożyli praworynczni, bo jo niy je ze tych czasōw, jak sie leworyncznych zmuszało do używanio prawyj rynki.

Moji ôjcowie na szczyńście niy mieli problymōw ze mojimi preferyncyjami, ale padali mi, że jak babcia Kulikowo sie dowiedziała, że biera chytać rzeczy lewōm rynkōm, to myślała, że sie dioboł narodziōł. Ale chyba sie z tym pogodziyła wartko, bo nigdy mi nic skuli tego niy pedziała.

To niy znaczy ale, że czas ôd czasu niy biera godać do siebie, jak stoja przi bankōmacie abo inkszyj publicznyj maszinie i wszysko w nij je z prawyj strōny. Niy moga używać krajzygi, bo ône wszyske sōm robiōne do praworyncznych. To samo je ze kamerami, a nawet gwerami: jak strzylōm, to mi hilza ze spotrzebowanyj patrōny przelatuje przed ôczami. Nawet zolytnie aplikacyje fungujōm tak, że jak ftoś sie nōm podobo, to pōmykōmy fotografijo ôd tyj ôsoby w prawo, a jak niy, to w lewo.

Nojsrogszy absurd czuja, jak we kafyju dostowōm kawa we szolce do praworyncznych. Tyn hynkel przi rozmajtych noczyniach bez tysiōnce lot bōł symetryczny, tōż szło go trzimać kożdōm rynkōm. Ale ci ôd projektowanio zaczli we XXI wieku wynokwiać i wymyślać hynkle na szryjg. Jak by leworyncznych było na świecie pōł procynt, to jeszcze by to szło spokopić, ale dyć jedna dziesiōnto ludzi używo lewyj rynki. Kedyś żech bōł we kafyju na wywiadzie do „Dziynnika Zachodnigo”, a wywiadowała mie Kasia Pachelsko, dzisiejszo naczelno „Ślązaga”. Jo wtynczos jeszcze niy wiedzioł ô istniyniu takich szolek i jakech chcioł piyrszy roz ta kawa do rynki weznōńć, to moje palce niy wiedziały, co sie dzieje. Rozloł żech kawa, a Kasia sie śmioła, jaki jo je szpotlawy.

Cołke szczyńście, że te downe niychyńci do leworyncznych, co jejich ślady widzymy jeszcze dzisiej we naszym jynzyku, ône już noleżōm do przeszłości. Ôstało mieć ino nadzieja, że masziny w kōńcu bydzie szło używać ôbiyma rynkami, a kafyje zmōndrzejōm i kożdy w nich bydzie mōg wypić kawa swojōm lepszōm rynkōm.

Slaski obiad katowice

Może Cię zainteresować:

Grzegorz Kulik: Skōńczmy z tymi kluskami ślōnskimi. Ôbrōna ślōnskigo jodła

Autor: Grzegorz Kulik

19/01/2025

Grazyna bulka Hanka

Może Cię zainteresować:

Grażyna Bułka w "Mianujom mie Hanka". Ślązaczka z igłą. Kobieca perspektywa historii Śląska

Autor: Henryka Wach-Malicka

24/01/2025