„Zbudujmy sobie miasto”. 75 lat temu rząd PRL zdecydował, że powstaną „Nowe Tychy”. GALERIA

Niemiecki pomysł charakteryzował się dużym rozmachem, zakładając stworzenie miasta tak wielkiego i monumentalnego, iż mogłoby stać się ono nową stolicą Górnego Śląska. Plany te i podobne (na przykład stworzenie na terenie wszystkich miejscowości Zagłębia Dąbrowskiego jednego wielkiego miasta) pogrzebała klęska wojenna III Rzeszy, zanim na dobre przystąpiono do ich realizacji. Koncepcja powróciła już pod rządami komunistów zależnych od Związku Radzieckiego, choć z mocno zmodyfikowanymi założeniami.

Nowe miasto daleko od starych i jednocześnie wystarczająco blisko

W 1949 roku został opracowany przez zespół pod kierunkiem Romualda Pieńkowskiego Plan regionalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (zwany też „Planem deglomeracji GOP”). Zakładał on podział zagłębia przemysłowego na dwa obszary:

• strefa „A” – istniejąca już, centralna, silnie zurbanizowana cześć, o dużym zagęszczeniu uciążliwych obiektów przemysłowych, przemieszanych z zabudową mieszkalną,
• strefa „B” – pierścień wokół obszaru „A” o szerokości 10-12 kilometrów, pozbawiony najbardziej uciążliwego przemysłu (szczególnie górnictwa), z osiedlami i infrastrukturą służącą celom mieszkaniowym, z którego łatwy byłby dojazd do strefy „A”.

Wraz z budową „nowych miast” mieliby je zasiedlać nowo przybyli do regionu w poszukiwaniu pracy wraz z ludnością wysiedlaną z uciążliwej dla mieszkańców strefy „A”.
Miały być to miasta samowystarczalne, w pełni zaspakajające potrzeby mieszkańców – mieszkaniowe, zaopatrzeniowe, edukacyjne, sportowe, kulturalne i rozrywkowe.
Za najlepiej nadające się do tego celu uznano okolice Tych, Tarnowskich Gór, Pyskowic i Ząbkowic.

Choć należy zakładać, że urbanistom, architektom, specjalistom do spraw zdrowia i całej rzeszy osób odpowiedzialnych za pomysł i późniejszą jego realizację przyświecały najszlachetniejsze cele, nie można pominąć aspektu propagandowego takich działań. Władza, zwana ludową, pragnęła w ten sposób pokazać wyższość systemu socjalistycznego ponad kapitalistycznym poprzez stawianie (przynajmniej w deklaracjach) troski o dobro robotnika ponad wszystko inne. Dziś dobrze wiadomo, że był to zabieg socjotechniczny.

Dwie osie miasta zbudowanego na planie wytyczonym przez cztery arterie.

4 października 1950 roku, na posiedzeniu w Warszawie, Prezydium Rządu przyjęło uchwałę w sprawie rozbudowy miasta wokół wsi Tychy. Miesiąc później (8 listopada) ukazało się rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów (premiera) Józefa Cyrankiewicza nadania Tychom ustroju miejskiego począwszy od 1 stycznia 1951 roku. Dlaczego z tamtych czterech miejsc wybrano na początek Tychy? Było kilka powodów, lecz najprawdopodobniej przeważył ten, że tutaj nie były potrzebne szczególnie duże wyburzenia i związane z tym problemy. Nowe miasto powstało w dużej części na mało zurbanizowanym obszarze, wokół niewielkiej dotąd wsi z browarem.

Konkurs na całościową koncepcję urbanistyczną nowego miasta wygrał zespół architektów związanych z „Miastoprojektem” ZOR (Zakład Osiedli Robotniczych) w Warszawie pod kierunkiem Kazimierza Wejcherta. W 1955 roku, w oparciu o zwycięski zespół z Warszawy, powstał już na miejscu „Miastoprojekt Nowe Tychy” w którego skład wchodziła również Hanna Adamczewska (późniejsza żona Kazimierza Wejcherta). Jego pracownicy przez ponad trzydzieści lat realizowali kilkakrotnie modyfikowany plan zagospodarowania przestrzennego nowego miasta.

Praca w zespole „Miastoprojektu” była podzielona – za całość koncepcji odpowiadali Kazimierz Wejchert i Hanna Adamczewska-Wejchert, natomiast projektantami poszczególnych obiektów byli (w różnym czasie) inni członkowie zespołu, m.in. Marek Dziekoński, Wacław Jaciow, Stanisław Wąs, Grzegorz Ratajski, Marek Niklewicz, Andrzej Czyżewski, Maria Czyżewska (z domu Ostrowska), Stanisław Rewers, Karol Fojcik.

Plan miasta rozciągał się na na dwóch głównych osiach:

• północ-południe – miała tworzyć ciąg pieszy, łączący park północny z położonymi na południu terenami leśnymi,
• wschód-zachód – wykop linii kolejowej, przebiegającej przez środek miasta.

Przecięcie obu osi miało mieścić się wewnątrz czworoboku wyznaczonego przez cztery główne arterie drogowe:

• ul. Hanki Sawickiej (obecnie al. marszałka Józefa Piłsudskiego),
• ul. Feliksa Dzierżyńskiego (obecnie ul. generała Stefana Roweckiego „Grota”),
• ul. Iwana Koniewa (obecnie ul. Armii Krajowej),
• al. Rewolucji Październikowej (obecnie al. Niepodległości).

Tak wytyczone ulice dzieliły obszar miasta na 9 części – podobnie jak pola do gry w kółko i krzyżyk.

Budowę rozpoczęto w 1951 roku, począwszy od osiedli położonych na północ od wykopu kolejowego. Pierwsze z nich, nazwane roboczo literą „A”, zaprojektował Tadeusz Teodorowicz-Todorowski, związany z Politechniką Śląską. Zbudowano je w miejscu dawnego folwarku książęcego. Kolejne oznaczano roboczo kolejnymi literami alfabetu – „B” i „C” itd..

Na początku lat 60. dokonano korekt planistycznych, odchodząc od surowych założeń socrealizmu w stronę rozwiązań modernistycznych, a w zasadzie socmodernistycznych. Przestrzenie między zabudowaniami miały być większe, z większą ilością zieleni, a same osiedla – bardziej rozproszone. W sumie „Nowe Tychy” budowano przez ponad 30 lat, choć nie wszystko z planów udało się zrealizować. Jedną z takich inwestycji, która nigdy nie wyszła poza fazę projektu (wybranego drogą konkursu w 1960 roku), jest dworzec kolejowy, znany jako dworzec centralny lub Tychy Śródmieście.

Przez ten czas rozszerzały się także granice miasta. W 1973 roku o trzy wioski i fragment Bierunia Starego, natomiast w latach 1975-1977 o kilka sąsiednich miast i wsi, tworząc w ten sposób tzw. „wielkie Tychy”, które okazały się po latach koncepcją wyjątkowo nietrafioną. Większość z tych miejscowości odzyskała suwerenność już w po upadku PRL, jednak nie wszystkie mogą cieszyć się całym należnym sobie terytorium. Dotyczy to przede wszystkim Bierunia, na którego dawnym terenie stoją fabryki samochodów koncernu «Stellantis» (dawnej FSM i Fiat) i podmiotów współpracujących. Lecz to jest już temat na osobny artykuł.