12 września 1953 roku Jęzor, przysiółek Jaworzna, odłączono od tego miasta i włączono go, wraz z Niwką, Borem, Bobrkiem i Dańdówką w skład Sosnowca. Jaka była przyczyna tej decyzji, tego nie są w stanie ustalić nawet badacze historii lokalnej.
Jęzor – choć nie istnieje w powszechnej świadomości, przyciąga dziesiątki tysięcy osób
Mówi się, że wcześniej planowano utworzyć nowe miasto o nazwie Przemsza z kilku osiedli, wsi i miasteczek. Są też przekazy, że być może początkowo zamierzano powiększyć Mysłowice o ten obszar, ale przecież to byłby powód równie dobry/niedobry, jak powiększenie Sosnowca, które ostatecznie nastąpiło.
A może chciano osłabić nieco konserwatyzm społeczności Zagłębia Krakowskiego (tak zwano przemysłowe obszary ziemi chrzanowskiej, do której historycznie i kulturowo należy Jęzor), wcielając jego część do lewicowego Sosnowca?
Może zaś wpływ na to miała właśnie siła polityczna, gdyż z Zagłębia Dąbrowskiego wywodziło się wielu znaczących ludzi władzy w czasach stalinowskich?
Wszystkie te czynniki mogły być prawdziwe i mieć na decyzję wpływ, ale głównym był prawdopodobnie argument ekonomiczny. Jęzor leżał na linii kolejowej Katowice-Kraków i dysponował stacją. Tuż obok, czyli w Borze (przysiółek Niwki), były duże złoża piasku, który pozyskiwano dla górnictwa i rozwożono koleją. Zatem umieszczenie obu przysiółków w granicach jednego miasta mogło się wówczas wydawać komuś posunięciem praktycznym.
Wspomniana stacja stała się zalążkiem budowy dużego kompleksu kolejowego, należącego do tzw. kolei piaskowych, niezależnych od PKP. Po upadku PRL, kiedy rozpoczęły się procesy prywatyzacji, koleje piaskowe podzielono i sprzedano. Kompleks w Jęzorze stał się bazą dużego przewoźnika kolejowego o nieco mylącej nazwie CTL "Maczki-Bór" (nazwa wzięła się od sąsiedniej kopalni piasku). Zarówno baza, jak i przewoźnik, funkcjonują do dziś, choć pod zmienioną nazwą. Miejsce jest znane miłośnikom kolei ze względu na bogactwo znajdującego się tam taboru.
Sama stacja kolejowa Jęzor powstała w 1924 roku (przystanek), a budynek dworca - trzy lata później, choć na bardzo starej linii kolejowej, działającej od 1847 roku. Obsługiwała ruch pasażerski na trasie pomiędzy Mysłowicami a Szczakową (czyli połączenia Katowice – Kraków i dalsze), do 2003 roku. W 2016 roku zburzono budynek dworca. Perony i przejście podziemne istnieją, choć są nieczynne i zdewastowane. Wciąż jednak obsługiwany jest na stacji ruch towarowy.
Na tej samej linii kolejowej, na południe od tamtej stacji, oddano 15 grudnia 2024 roku do użytku nowy przystanek kolejowy Sosnowiec Jęzor Południe. Na razie jednak jego użyteczność dla podróżnych jest znikoma, ze względu na brak parkingu i położenie z dala od osiedli.
Chyba najbardziej okazałym budynkiem w Jęzorze była przez dziesięciolecia szkoła, którą otwarto w 1905 roku. Kilka dni temu obchodziła 120-lecie istnienia. Budynek zaskakuje rozmachem, kiedy pomyśli się, że kiedy powstawał, Jęzor był jeszcze mniejszą osadą, niż dziś.
Co do samego osadnictwa to z typowo wiejskiego zmieniło się przez lata w podmiejskie. Osiedle jest skupione w południowym krańcu dzielnicy (reszta to kolej oraz lasy) i składa się głównie z domów jednorodzinnych oraz nielicznych, starych budynków wielorodzinnych. Częściowo zamieszkałe przez potomków miejscowych, a część przez rodziny, które tam osiadły w 2. połowie XX wieku.
Od końca lat 50. i w latach 60. działało w Jęzorze kilka upadowych kopalni węgla kamiennego (Jęzor 11, IV, V, VI) oraz jedna odkrywkowa (Jęzor V), podlegających K.W.K. "Komuna Paryska" w Jaworznie. Zlikwidowano je niedługo po uruchomieniu, w latach 70. XX. wieku.
Ciekawostką może być to, że kilkadziesiąt lat temu istniała w Jęzorze… plaża nad Białą Przemszą, która była popularnym miejscem rekreacyjnym wśród mieszkańców także sąsiednich miejscowości. Zniknęła wraz z degradacją rzeki. Jej ślad został w nazwie ulicy. Tak – w Sosnowcu jest ulica Plażowa!
Lata 70. XX wieku przyniosły duże przeobrażenia okolicy. Nie tylko ze względu na budowę infrastruktury kolei piaskowych, ale także dróg. Zbudowano wówczas Wschodnią Obwodową GOP, obecnie będącą drogą ekspresową S1. Rozbudowano drogę krajową nr 79 oraz kilka obiektów inżynieryjnych, jak wiadukty i mosty. To na zawsze zmieniło wiejski charakter tej okolicy.
Zmiany te przyniosły też niezwykłą popularność dzielnicy wśród „turystów zakupowych”. W lutym 2004 roku oddano do użytku Fashion House Outlet Centre, które 4 lipca 2017 roku zmieniło szyld na Designer Outlet Sosnowiec. Centrum handlowe jest odwiedzane przez rzesze klientów z Zagłębia Dąbrowskiego, Zagłębia Krakowskiego, Górnego Śląska i z dalszych miejscowości, którzy niemal w całości nie zdają sobie sprawy z nazwy dzielnicy, którą odwiedzają, zaś oznaczeń przy drogach w zasadzie brak.
Od kiedy istnieje Jęzor i skąd się wzięła jego osobliwa nazwa?
Niektóre przekazy mówią, że dawno temu istniał przysiółek wsi Niwka, który prawdopodobnie powstał w XVI wieku po zachodniej stronie Białej Przemszy. Miał on zostać zniszczony w czasie wojen napoleońskich, w wyniku czego mieszkańcy mieli odbudować wieś po wschodniej stronie rzeki, czyli tam, gdzie Jęzor się obecnie znajduje. Ta hipoteza jednak uważana jest coraz częściej za błędną.
Prawdopodobnie jakieś 360 lat temu (około 1660 roku) powstał na tym terenie młyn. Przysiółek należał wówczas do wsi Dąbrowa (obecnie to dzielnica Jaworzna Dąbrowa Narodowa). Pierwszy młynarz miał nosić nazwisko Sośnierz i wywodzić się z rodziny, która miała więcej młynów, w tym w Długoszynie (obecnie także dzielnica Jaworzna) i w Bukownie. Według niektórych przekazów Maciej Sośnierz miał być przezywany Jęzorem, a stąd miała się wziąć nazwa przysiółka. Inne źródła wspominają Macieja Jęzora – młynarza, którego potomkowie przenieśli się na drugi brzeg Białej Przemszy. Miano ich nazywać Maćkami, a ta nazwa przeszła w Maczki. Trudno jednoznacznie zweryfikować która z tych hipotez jest bliższa prawdy.
Kraków w Sosnowcu?
Jęzor był osadą o typowo wiejskim charakterze. Należał do starostwa chrzanowskiego, podobnie jak inne tereny dzisiejszego Jaworzna. Choć w przeciwieństwie do samego miasta Chrzanów (prywatnego), były to tereny królewskie, w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Od III rozbioru Polski (24 października 1795 roku) ziemie te weszły w skład imperium austriackiego, jako Królestwo Galicji i Lodomerii.
W 1809 roku wojny napoleońskie (tutaj Francji z Austrią) przyniosły zmianę granic tak, że terytorium Jęzora objęło utworzone dwa lata wcześniej przez Napoleona I Księstwo Warszawskie, które przetrwało (od 1813 roku jako Królestwo Polskie) do kongresu wiedeńskiego. I tak:
- 3 maja 1815 roku zapadła decyzja polityczna o utworzeniu Wolnego, Niepodległego i Ściśle Neutralnego Miasta Kraków i jego Okręgu, zwanego też Rzeczpospolitą Krakowską lub Wolnym Miastem Kraków; był to wynik kompromisu państw i oznaka słabości Austrii, która musiała zrezygnować z władzy nad częścią terytorium pozyskanego w wyniku III rozbioru Polski;
- 9 czerwca 1815 roku podpisano akt końcowy kongresu uznaje się powstanie Rzeczpospolitej Krakowskiej w myśl prawa międzynarodowego, choć jej władze były zależne od mocarstw (Rosji, Prus i Austrii);
- 18 października 1815 wojska austriackie opuściły terytorium Rzeczpospolitej Krakowskiej, a władzę objęły organy konstytucyjne.
Powstanie krakowskie z początku 1846 roku przyniosło kres względnej autonomii Rzeczpospolitej Krakowskiej, co formalnie zakończyło się przejęciem władzy przez cesarza Austrii 16 listopada tamtego roku.
Rok 1867 przyniósł przekształcenie się Austrii w Cesarsko-Królewską Monarchię Austro-Węgierską; Jęzor, wraz z pozostałą częścią ziemi chrzanowskiej, wszedł w skład części austriackiej.
W 1901 roku Jaworznu nadano prawa miejskie; odtąd Jęzor podlegał miastu.
Przez cały ten czas, od III rozbioru Polski, w Jęzorze i całym terenie nadgranicznym między dwoma cesarstwami (Rosja oraz Prusy) i Rzeczpospolitą Krakowską, potem między trzema cesarstwami (Austrii w miejsce Wolnego Miasta Krakowa) – rozwijał się… przemyt.
Czas I wojny światowej (1914-1918) i jej zakończenie przyniosło wejście Jęzora w skład odradzającej się Polski. Formalnie stało się to 4 listopada 1918 roku i trwało przez cały czas istnienia II Rzeczpospolitej Polskiej.
II wojna światowa przyniosła kolejną zmianę granic. 8 października 1939 roku Jaworzno, podobnie jak wszystkie otaczające je miejscowości, wcielono do III Rzeszy (rejencja katowicka, prowincja śląska, następnie górnośląska). Kres okupacji niemieckiej to 19 stycznia 1945 roku, kiedy do miasta wkroczyła Armia Czerwona (ZSRR).
Komunistyczne władze PRL zdecydowały o odłączeniu Jęzora od Jaworzna i włączeniu go do Sosnowca z dniem 12 września 1953 roku. Tak pozostało do dziś.
Więcej o tym mało znanym miejscu można poczytać w rozmowie «Kuriera Miejskiego» z Anną Urgacz-Szczęsną, prowadzącą stronę „Pozdrowienia z Jęzora” w portalu Facebook.
Może Cię zainteresować:
