Jak poinformował Urząd Miejski w Zabrzu we wtorek 24 czerwca 2025, wniosek zatytułowany „Historyczny Kompleks Wydobycia Węgla Kamiennego w Zabrzu (XVIII–XX w.)” został przekazany na ręce Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Hanny Wróblewskiej przez przedstawicieli miasta i regionu: dyrektora Muzeum Górnictwa Węglowego Bartłomieja Szewczyka, prezydent Zabrza Ewę Weber, marszałka województwa śląskiego Wojciecha Saługę oraz senator Halinę Biedę.
Unikatowe obiekty górnicze – świadectwo historii Śląska
Zespół zabytkowy wskazany do wpisu tworzą trzy historycznie powiązane kompleksy:
- Kopalnia Królowa Luiza – jedna z najstarszych kopalń węgla kamiennego na Śląsku, z rozbudowanym zespołem edukacyjnym z XX wieku.
- Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna – najdłuższe zachowane podziemne wyrobisko odwadniająco-transportowe w Europie, drążone od końca XVIII wieku.
- Kopalnia Guido – założona w XIX wieku jako kopalnia prywatna, dziś oferuje najpełniej zachowaną trasę turystyczną europejskiego górnictwa węglowego.
To właśnie kompletność, autentyczność i rozległość tych obiektów, uzupełnionych o działający park maszynowy, czyni zabrzański kompleks wyjątkowym w skali Europy.
Przeszłość przemysłowa jako przyszłość turystyczna
W 2024 roku zabrzańskie obiekty odwiedziło blisko pół miliona turystów. Celem władz miasta jest przekroczenie miliona odwiedzających rocznie i umocnienie Zabrza jako lidera turystyki postindustrialnej w regionie.
– Zabrzański Kompleks Wydobycia Węgla Kamiennego to świadectwo naszej historycznej roli jako awangardy przemysłowej w XIX i XX wieku. Dziś ten dorobek przekształcamy w unikatową atrakcję turystyczną – podkreśla prezydent Ewa Weber.
Droga do uznania
Wpis na Listę Informacyjną to pierwszy krok w wieloletnim procesie starania się o status Światowego Dziedzictwa UNESCO. Po ocenie dokumentacji przez Sekretariat Komitetu możliwe będzie rozpoczęcie procedury aplikacyjnej. Ostateczna decyzja należy do Komitetu Światowego Dziedzictwa.
– To nie tylko zaszczyt, ale i zobowiązanie do jeszcze głębszej ochrony i promocji naszego dziedzictwa – zaznacza marszałek Wojciech Saługa.
Śląsk na liście UNESCO
Zabrze nie jest pierwszym śląskim miastem, które aspiruje do wpisu na prestiżową listę światowego dziedzictwa UNESCO. Już w 2017 roku ten zaszczyt spotkał Tarnowskie Góry, gdzie wpisano zespół „Kopalnie rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi”. To wyjątkowy przykład podziemnej inżynierii wodnej i górniczej, obejmujący m.in. . Sztolnię Czarnego Pstrąga, Zabytkową Kopalnię Srebra oraz Sztolnię Głęboką Fryderyk. Obiekty te tworzą spójny system techniczny, który przez wieki odwadniał podziemia i zaopatrywał region w wodę pitną – rozwiązanie pionierskie w skali światowej.
Na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajduje się obecnie 17 polskich wpisów, w tym tak znane miejsca jak Stare Miasto w Krakowie, Zamek Krzyżacki w Malborku, Puszcza Białowieska czy Hala Stulecia we Wrocławiu. Wśród nich są zarówno dobra kulturowe, jak i przyrodnicze, a także wpisy transgraniczne.
Warto dodać, że Gliwice również przygotowują się do zgłoszenia swojego dziedzictwa przemysłowego – w tym Radiostacji Gliwickiej, unikatowego drewnianego masztu nadawczego z lat 30. XX wieku, który jest najwyższą tego typu konstrukcją na świecie. Choć formalny wniosek nie został jeszcze złożony, trwają prace koncepcyjne i konsultacje z Narodowym Instytutem Dziedzictwa.
Również Dom Tekstylny Weichmanna w Gliwicach znajduje się w gronie obiektów aspirujących do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Choć formalny wniosek jeszcze nie został złożony, trwają intensywne działania przygotowawcze, prowadzone m. in. przez Muzeum w Gliwicach i środowiska naukowe. Budynek, zaprojektowany przez Ericha Mendelsohna i ukończony w 1922 roku, uznawany jest za jedno z pierwszych dzieł modernizmu w architekturze światowej. To właśnie od niego rozpoczęła się awangarda w projektowaniu budynków handlowych w Europie. Obiekt zdobył międzynarodowe uznanie już w latach 20. XX wieku i do dziś jest ikoną architektury ekspresjonistycznej. Co ważne, Dom Tekstylny Weichmanna należy do najważniejszych obiektów w międzynarodowej inicjatywie „Mendelsohn’s Circle”, której celem jest zgłoszenie całego dorobku architekta do UNESCO. Wspierają ją środowiska z Niemiec, Izraela, Polski i innych krajów, gdzie zachowały się jego realizacje. Gliwicki budynek ma być jednym z filarów tego wspólnego wniosku.
Zabrze, Tarnowskie Góry i – być może wkrótce – Gliwice stworzyć mogą razem śląski szlak postindustrialnego dziedzictwa, który ma szansę stać się jednym z najważniejszych kulturowych wyróżników regionu w skali międzynarodowej.
Czym jest lista światowego dziedzictwa UNESCO?
Lista światowego dziedzictwa UNESCO to prestiżowy rejestr miejsc o wyjątkowej uniwersalnej wartości dla całej ludzkości — zarówno pod względem kulturowym, jak i przyrodniczym. Prowadzi ją Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) na podstawie Konwencji z 1972 roku, którą Polska ratyfikowała w 1976 roku2.
Na liście znajdują się m.in. . starożytne miasta, zabytki architektury, krajobrazy kulturowe, parki narodowe czy unikatowe obiekty przemysłowe. Wpis na listę oznacza nie tylko międzynarodowe uznanie, ale także zobowiązanie do ochrony i zachowania danego dobra dla przyszłych pokoleń.
Aby obiekt mógł zostać wpisany, musi najpierw znaleźć się na tzw. Liście Informacyjnej danego kraju. Dopiero po jej zatwierdzeniu można złożyć formalny wniosek do Komitetu Światowego Dziedzictwa. Proces ten trwa zwykle kilka lat i wymaga spełnienia rygorystycznych kryteriów autentyczności, integralności i znaczenia globalnego.
W 2024 roku na liście znajdowało się ponad 1200 obiektów w 168 krajach, w tym 17 z Polski — od Starego Miasta w Krakowie, przez Puszczę Białowieską, po górnicze zabytki Tarnowskich Gór.
