Zbigniew Rokita: Śląska historia jest bluźniercza. W przeciwieństwie do Krakowa, drze się na cały głos

Śląsk mistrzem świata w fusbalu, ja?
Pewnie ja. Jeszcze pracujemy nad finałem sztuki, ale nie wiem, czy oprzemy się pokusie, żeby śląski manszaft zrobił weltmajstra.

Z kim gramy w finale?
A jeśli powiem, że z Polską to dalej uznasz, że to „my” gramy?

No raczej. A co to za pomysł, ten „Weltmajster”?
Druga po „Nikaj” sztuka teatralna, którą napisałem. Wystawimy ją w Teatrze Korez, wystąpi śląski dream team – Darek Chojnacki, Basia Lubos, Mirek Neinert i Robert Talarczyk. To futurystyczna opowieść o pierwszym mundialu w dziejach, na którym Śląsk startuje jako oddzielna reprezentacja. Wszystko dzieje się w barze.

Dlaczego w barze?
Mogę powiedzieć, gdzie rozmawiamy?

To nawet trzeba powiedzieć.
Siedzimy w chorzowskim szynku „Agawa”. Pachnie piwem i piecykiem na drewno, a przy barze wiszą spodnie dresowe na sprzedaż, które sygnowane są markami, z którymi nie mają nic wspólnego. Zaraz podadzą nam fasolkę po bretońsku. Klimat wyjątkowy, a pan nie chciałeś tu siąść na wywiad.

Durś chodzę do śląskich szynków, bo tu snuje się śląska opowieść i łatwo można porozmawiać z bywalcami. Inne miejsce, gdzie to jeszcze możliwe to stadiony, ale już nie ekstraklasowe. Na stadionach i w szynkach można się czegoś o Śląsku dowiedzieć z perspektywy innej niż nosprowo-mariacka.

Jaki hymn śląskiej reprezentacji?

I co pan słyszy w tych śląskich barach?
Między innymi historie, które zainspirowały mnie do napisania tej sztuki. Siedziałem kiedyś w barze „PRL” przy Hajduckiej w Chorzowie. To jedno z tych miejsc, gdzie niby każdy siedzi osobno, ale wszyscy prędzej czy później zaczynają rozmawiać razem. Obok mnie opy oglądały w telewizji Premier League i… zupełnie nie przeszkadzało im, kto biega po boisku. Grał jakiś Everton z Tottenhamem, a chopy myślały, że to mecz Manchesteru z Arsenalem, bo pewnie tylko te zespoły kojarzyły. I byli pewni, że gra Beckham.

To „kiedyś” to 20 lat temu?
A skąd. Teraz to teraz. „Tyn Beckham już tak niy poradzi” – komentował jeden. Inny się z nim spierał. Oni byli w swoim własnym świecie, bardzo dobrze się w nim bawili, a fakty nie były im potrzebne. Być może to błaha anegdota, ale może też symbol czegoś ważniejszego – i tak traktujemy „Weltmajstrów”: jako okazję, żeby poprzez bary i fusbal powiedzieć coś więcej.

Takich miejsc znam całe mnóstwo: bar „Pianka” w Rudzie Śląskiej, bar „Gruszka” na Ostropie, bar „Mocca” w Katowicach. Nie wymienię ich wszystkich, bo zaczniecie tam chodzić i się stracą. W moim osiedlowym barze „Duet” na Zawodziu czuć czeską hospodą najbardziej z wszystkich knajp, jakie poznałem w aglomeracji, a znam ich stanowczo za dużo. Tworzy się tam zawodziańskie „community”, ludzie się kojarzą, rozmawiają – jak te dwie omy, które wpadają poklachać przy piwie czy to małżeństwo, które czasem kupi sobie halbka i pijąc ją pół wieczoru gra w kości.

I gdzie w tym jest „Weltmajster”?
„Weltmajster” jak wszystko co piszę jest o umowności rzeczy. O tym, że na moim Zawodziu ludzie kibicują za Gieksą, na Szopienicach za Ruchem, a za rzeką za Zagłębiem nie dlatego, że tak chcą, ale dlatego że tak potoczyły losy tej planety, że Szopki są niebieskie itd. Tożsamości kibicowskie są umowne i przypadkowe tak samo jak narodowości i tuzin innych identyfikacji, za które ludzie potrafią się zabijać. Widzę to po sobie – nic nigdy nie miałem do Ruchu, nawet parę razy pojechałem na ich mecz, ale odkąd zamieszkałem na Zawodziu to mury się do mnie wydzierają tak głośno, że coraz bardziej konturuje mi się mój stosunek do Ruchu. To proste, głupie i – w granicach rozsądku – cool.

Mistrzostwo świata dla reprezentacji Śląska to coś jak „Autonomia 2020”, tylko bez podania konkretnej daty.
Ale ja podaję datę. Mundial 2050 (na stół „Agawy" wjeżdża akurat fasolka – przyp. aut.). Zresztą, czy piłkarska reprezentacja Śląska to coś nadzwyczajnego? Są reprezentacje niepaństwowe. Gibraltar, Wyspy Owcze, Szkocja, Walia itd.

Śląsk ma swoją reprezentację piłkarską, więc musiałby mieć też hymn. Jakiś pomysł?
Jestem otwarty.

„Ein, zwei, drei. Boże coś Polskę”?
Ale czy musiałby być hymn? Reprezentacja Hiszpanii ma samą melodię, bez słów. A poważnie: fusbal nie jest aż tak ważny, żeby poświęcać mu całą sztukę. To pretekst do opowiedzenia o poważniejszych sprawach: o narodzie, debacie publicznej…

Zacząłem właśnie prowadzić podcast (pierwszy odcinek będzie w maju) o związkach piłki nożnej i polityki. W każdym odcinku będzie słowo wstępne: „Nie wiem, kto wygrał Ligę Mistrzów, wciąż nie mogę zapamiętać, jak teraz nazywa się Puchar UEFA i dlatego postanowiłem opowiadać o futbolu”. Jak się na czymś nie znasz, czasem możesz zauważyć więcej niż eksperci, bo im za dużo pary schodzi na rozkminianie, który zespół lepiej wykonuje stałe fragmenty gry.

Bardziej rzeczpospolici dzięki Ukraińcom i Ślązakom

Piłka nożna to dziś ryzykowny temat. FIFA wykluczyła Rosję z rozgrywek, ale bardzo się nie cieszyła.
FIFA niewiele Rosji zrobiła – najpierw zawiesiła tymczasowo reprezentację i kluby, a na ostatnim kongresie zamiast chociaż zawiesić ją w prawach członka, uznała ruszczyznę za oficjalny język organizacji. Ale mnie wielka piłka mało obchodzi.

A propos tego, co na wschodzie. Jak Śląsk zmieni Ukraina i Ukraińcy?
Zmienią. I nie chodzi tylko o wojnę, bo tysiące Ukraińców mieszkało i pracowało na Śląsku od lat. To też amortyzuje szok związany z wielką migracją.

Wyobraża pan sobie, że Ukraińcy będą się silezjanizować?
Naskórkowo i anegdotycznie to już się dzieje. Parę razy słyszałem o ukraińskich budowlańcach, którzy przyjechawszy na Śląsk i musząc porozumiewać się z majstrami nauczyli się, że zamiast polsko-ukraińskiego „tak” należy odpowiadać „ja”.

Rosnąca od lat obecność Ukraińców – ale też Białorusinów – w Polsce to świadectwo normalności. Wyjątkowy na tle historii Polski było raczej powojnie, gdy najbardziej w dziejach Polska zbliżyła się do monoetniczności. Teraz się to zmienia – tak za sprawą migracji, jak i poprzez upodmiotowianie się choćby Ślązaków. Dzięki Ukraińcom czy Ślązakom będziemy w końcu trochę bardziej „rzeczpospolici”.

A kiedy się to skończy? Wojna.
Być może potrwa latami, ale to co wiemy, a co nie było pewne dwa miesiące temu to to, że Ukraina przetrwa i w sensie duchowym i tożsamościowym jest silniejsza niż kiedykolwiek. Rosja nie jest w stanie wygrać tej wojny. Zresztą, w „Weltmajstrach” opowiadamy o „wielkiej wojnie dnieprzańskiej”, w wyniku której Plac Czerwony w Moskwie zmienia nazwę na „Plac Żółto-Niebieski”.

Gol Poldiego więcej niż tysiąc petycji

Co pan sądzi o definicji „dumnego Śląska”, którą sformułował niedawno Robert Talarczyk? Mówił o„Śląsku dumnym jak Irlandia Irlandczyków”.
Duma czy przynajmniej brak wstydu to sprawa kluczowa. Zanim nas uznają, musimy uznać samych siebie. Ważna jest jednak również presja, by Warszawa uznała śląski język i mniejszość. Autonomia mnie mało interesuje, może nawet lepiej, że jej nie ma.

I co wtedy, gdy Warszawa to zrobi?
Z jednej strony dostaniemy spore fundusze na nauczanie śląszczyzny, ale z drugiej może dojść do katastrofy – bo czy znajdą się chętni do uczenia się i zdolni do nauczania? Może okazać się, że król jest nagi lub że ma kuse galotki. Taka nauka oczywiście musiałaby być dobrowolna, bo Ślązacy są mniejszością na Śląsku i nie można nikomu – nawet im samym – narzucać obowiązku nauki śląszczyzny. Ważnym jest dla mnie dbanie o atrakcyjność śląskości, bo kolejny świetny spektakl czy gol Poldiego więcej zrobi dla języka śląskiego niż tysiąc petycji.

Ale ta atrakcyjność nie wynika z tego, czy będziemy uczyć dzieci godki w szkole, tylko czy dorośli są w stanie opowiadać tu naszą opowieść.
No jasne. I to już się dzieje: to Robert Talarczyk i Szczepan Twardoch w „Byku”, To Miuosh i zespół Śląsk w „Pieśniach współczesnych”, to widowisko „Rasa. Pieśni antracytu”, które jako pierwsze pokazało mi, że górnictwo może być atrakcyjną opowieścią i zamiast burzyć stare symbole, lepiej je reinterpretować.

Dlaczego literatura stała się dziś najważniejszym głosem Śląska? Kiedyś byli to filmowcy, muzycy, nawet malarze. Czemu teraz literaci?
Śląsk ma wyjątkowo atrakcyjną historię do opowiedzenia. Ona jest bluźniercza i wciąż mało poza regionem znana. W Polsce obowiązuje opowieść kongresówkowo-galicyjska, to nie Odra czy Kłodnica, a Wisła z domieszką Buga wyjaśniają świat. Ale w przeciwieństwie do Krakowa, Katowice czy Świony mają opowieść żywą, która się drze na cały głos. Żyjący w dużej mierze z napiwków Kraków snuje opowieść martwą, o smoku wawelskim, Szwejku, Jagiellonach… Mieszkając w Krakowie kilkanaście lat nie znalazłem w tej perspektywie wiele ciekawego – poza wyjątkami jak Radek Rad czy Ziemek Szczerek, którzy próbują wskrzeszać Galicję.

Ale film Śląska nie opowiada, za to opowiada literatura. Pytałem dlaczego.
Pan spojrzy na moje rodzinne Gliwice. Tam przez całe powojnie mamy nienaturalną nadreprezentację znakomitej literatury. To Różewicz, Kornhauser, Zagajewski, ale i Siwczyk, Rydet, Chmielarz czy orbitujący wokół Gliwic Twardoch.

Zapomniał pan o sobie. Rokita też chyba z Gliwic.
O sobie mam mówić?

Ja już powiedziałem.
Tak czy inaczej: ci gliwiczanie i gliwiczanki w parę dekad napisali literaturę, która wystarczyłaby dla niewielkiego państwa, a część z nich wymieniano wśród kandydatów do najważniejszych literackich nagród na tej planecie. I dlaczego to się stało? Przypadkiem. Albo uciekali do Gliwic przed Polską, albo ich ta Polska tam zsyłała, albo się tam przypadkiem rodzili. Z kolei stołeczne Katowice mają znacznie uboższą scenę literacką niż prowincjonalne, politechniczne Gliwice.