Grażyna Kubica-Heller: Babsko godka, abo fyminizm po naszymu

Też tymu idzie wyrozumieć, bo takóm polskóm hegymónicznóm perspektywe nóm do głowy ładujóm we szkole cały czos. Tak to było za czasów moji szkoły w Ustróniu i na Wisłach, za czasów we szkole mojich dziecek w Krakowie, ale może bydzie lepi jak do szkoły pudóm moji wnuki (ale ^uóni boroki pudóm do szkół we Warszawie).

Jednako to, że rozumiym, skónd się tyn polónocyntryzm biere, nie znaczy zaroz, że to schwolom. Ni, jo sie z tym wadzym ^uod 30 trzicet roków, abo i wjyncy. Pisałach ^uo tym w moji ksiónżce "Śląskość i protestantyzm" (2011).

Ale móm jeszcze jednom ^uostude: czy ty projekty, co ich Kulik krytykowoł, były w ogóle fyministyczne? Nie zdo mi sie.

Tak jak nie każdo baba je fyministkóm, tak nie każdy projekt babski historyje je fyministyczny.

Jo Wóm bydym tu chciała kapke ^uo tym fyminiźmie po^uopowiadać, a też ^uo tym, co żech we fyminiźmie robowała: sama, abo z mojimi kamratkami.

Downij sie szło snadnie dowiedzieć kiero baba je fyministkóm, jeszcze jakisi dwacet roków tymu, to była ta, co używała fyminatywów. Joch ^uo sobie zawsze godała że żech je antropolożkóm a socjolożkóm. Terazy to już nie funguje, bo fyminatywy wlazły do mainstreamowej polski godki.

Ale trzeja też se wspómnieć na to, że naszo ślóńsko godka downo miała ty fyminatywy: doktorka, rechtorka, a u wanielików aji - ksiyndzka, baba ^uod ksiyndza, ale terazy już mogymy tak mianować babe-ksiyndza. ^uod przeszło dwóch roków we wanielickim kościele je ^uordynacyjo bob na ksiyndzów. Moji fyministyczne serce sie ogrómnie na to radowało.

A jeszcze jedno – ^uod fyminizmu lepszym szpecyjalistóm by był, mój cieszyński krajan, Profesór Kazimiyrz Ślynczka, co napisoł hrubóm ksiónżke ^uo tym w 1999 roku "Feminizm: ideologie i koncepcje społeczne współczesnego feminizmu".

Jo żech też pore hrubych ksiónżek napisała, ale nie jyny ^uo fyministycznych teoryjach. Jo barżi tyn fyminizm praktykujym w roztomaitych projektach.

Chciałach Wóm tu ^uopowiedzieć ^uo jednym filmie godanej historyje, jako to mianujymy s mojimi kamraktami fyministkami, co wspołpracujóm z krakowskóm fundacyjóm Dobra Wola.

Film je: Żywobyci przi granicy. Babski godki z obu strón Olzy, (2016).

[Tu je link do niego.]

Na poczóntku jo ^uopowiadóm kapke o historyji mojigo ojczystego kraju (^uóna je do kóńca XVIII wieku tako samo jak cołkigo Ślóńska). A potym je ^uo historyje, ^uo granice i jeszcze kónsek ^uo kulturze.

To był projekt fyministyczno-ślóński (cosi do Kulika, ale ^uón ^uo tym nie wiedziół).

Fyministyczny, bo tako była metodologija:

• godki o żywobyciu z babami (po polsku to było: wywiady biograficzne z kobietami),
• kolektywno organizacyja projektu na wszeckich etapach: kludzynio godki, analizy materyjału, móntażu filmu.

Projekt był Ślóński, bo ta godka je godkóm filmu, a nie jyny tam kaj rzóndziły baby tamstela. Moja narracyja z offu, miano cołkigo filmu i miana kónsków były po ślóńsku. Nie było to snadne, żeby to wszecko prawić w rejestrze ^uoficjalnym. (Tak samo je terazy z tym wykładym, nima to snadne).

Do tego my zrobiły sztyry werzyje jynzykowe podpisów: polskóm, czeskóm, nimieckóm i angielskóm. Tyn ślóński był takim samym jynzykym jak tamte.

Jednako nejwjyncyj ^uostudy żech miała z tymi babami, bo ^uóny nie bardzo godały po naszymu, nikiere ja, ale insze przi taki doś ^uoficjalnej przileżytości „automatycznie mówiły po polsku”, jako nóm jedna ś nich prawiła. To je dobry przikłod na fungowani hegymónije polski godki.

Ale miałach jeszcze jedyn zgryz: coby pokozać tyn mój cieszyński kraj przekroty granicóm i żeby rzóndzyni ^uo tej granice jakosi jóm dekónstruowało. I to sie isto kapke podarziło.

Podziwejcie sie na tyn film. A dejcie se też pozór na to, że to nima ganc profesyjonalno produkcyja.

Nieskorzi my jeszcze zrobiły drugi taki film Babski godki o robocie we werkach.

[Tu je link.]

Fyminizm - jako wszecy wiymy - to sóm roztomaite ruchy społeczne, polityczne, ideologiczne, kiere chcóm coby chłopi a baby byli rowni we wszeckich przileżytościach. Fórt to nima zrobióne, bo fórt mómy patryjarchat.

Historyje fyminizmu ^uopowiadajóm dycki tak, że były trzi fale:

Piyrszo - w drugi połówce XIX i na poczóntku XX dwacatego wieku.
To był Women's suffrage - kiery chcioł prow politycznych dlo bob, coby mógły głosować, coby mógły sztudyrować na uniwerzytetach i potym być doktorkami abo rechtorkami, lebo też coby jejich robota we werkach była jakosi uregulowano. Coby nie było dyskryminacyje.

Nejwjynksze ty ruchy były w Ameryce a w Anglie: były masowe, nikiere doś radykalne. Ty baby przykuwały się do budynków, atakowały ministrów, a jak ich zamkli do haresztu to kludziły głodne sztrejki. ^uO tym wiymy z amerykańskich a brytyjskich filmów.

A jako było tukej na Ślóńsku: pruskim i austryjackim? Czy ta piyrszo fala też tu prziszła?

W Niymcach były dwie fyministyczne organizacyje: mieszczańsko a robotniczo.

W Austryje była Allgemeiner Österreichischer Frauenverein, ale jesi tukej cosi robiła to isto jyny mjyndzy Niymkami.

Jednako na Ślóńsku Austryjackim fungowały babski organizacyje, ale kierowały nimi polski sufrażystki, jako Dorota (Dora) Kłuszyńsko. ^uóna była z ortodoksyjnej żydowski familije z Tarnowa. Była działaczkóm Polski Partyje Socjal-demokratycznej Galicyje a Ślóńśka Cieszyńskigo. Redagowała cajtóng "Głos Kobiet". Działała miyndzy ślóńskimi babami co robiły we werkach w Zagłymbiu Ostrawsko-Karwińskim.

Ta babsko robota była gor w zocy za piyrszej wojny jak chłopi rukowali do austryjackigo wojska. Jyny skyrs tych silnych bob ustróńskich a trzynieckich hamrów nie zawrzili.

A jeszcze wcześni mógły sztudyrować. Jo żech hladała za tymi piyrszymi dzieuszkami z Cieszyńskigo, co poszły sie dali uczyć.

I żech naszła: piyrszom sztudyntkóm była Elżbieta Buzkowa z Jabłónkowa. ^uOna zaczła sztudyrować na Uniwerzytecie Jagiellóńskim w 1910 roku, ale boroczka po dwóch rokach sie zabiła. Jeja siostra Kornelia też potym tam sie uczyła. Trefiłach do jeji wnuczki, co mi wszecko ^uo nich posopowiadała.

A drugóm frelkóm, co sztudyrowała była Edith Demel, cera cieszyńskigo burmistrza, na Uniwerzytecie we Wiydniu. Też nie skóńczyła, bo sie wydała. Nieskorzi napisała powieść Die Sieben Kindern des Pastors Kattenschlag, piyrszóm powieść ^uo Cieszynie. Też żech trefiła do jejich wnuczki, co mjyszko wedle Wiydnia. ^uod poru roków chcym te ksiónżke wydać tukej po polsku, ale na razie żech nie poradziła. Terazy móm jeszcze lepszy napad: żeby to przetłómaczyć na naszóm rzecz. Edith Schmettan-Demel pieknie sie nauczyła po naszymu godać ^uod jeji piastónki (jak Tymek Król po wilamowicku). Ta godka jij życi uratowała jak Ruscy byli we Wjydniu, a ^uona sie poradziła ś nimi domówić.

^uobydwie ty dzieuchy były wanieliczkami. I też były z tych bogatszych famili. Cery robotników, czy biydniejszych chłopów, a to jyny nikiere, zaczły sztudyrować dziepro po drugi wojnie.

Aktywizacyja bob była też kludzóno we wanielickim kościele. Było pore babskich stowarzyszyń: nejprzód niemieckich, a nieskorzi też polskich. Ku kóńcu XIX wieku powstoł Schlesisches Evangelisches Schwesternhaus, piyrszy diakonat, kiery szkolił pielyngiarki. Zrobiłach ^uo nich wystawe, stróne internetowóm, a zaroz sie bierym za pisani ^uo nich ksiónżki.

Muszym też aspóń cosi powiedzieć ^uo tej dyskryminacyji, co była też we familiach. Tu sie zwyrtnym ku wiślański rechtórce a piśmiorce Maryji Pilchowej, co pisała w trzicatych rokach (to nima mój przekłod, ^uona tak sama pisała): "Ni mieli starzi ludzie dlo bob łuznanio. Niejeden kupowoł na początku szumną jałówkę, a łoddowoł ziemi (za przeboczenim) żebraczą krowę. Chłop skąpy, naganioł do roboty, dziecka sie sypią, lepszej strawy też zowiścił, tóż nic dziwnego, że baby łumiyrały jako muchi... Łod roboty ji przi dzieckach. Już jim ta dobrze ji cicho, niech łodpoczywają w pokoju. Dy to nie jeny w tej dziedzinie. Tak bywało downij wszędzi. A chłop mioł wiesieli z drugą, z trzecią, aji ze sztwortą babą..." („Wisła, wieś słowiańsko-ewangelicka”, 1948: 81).

Ale jednako mogymy pedzieć, że ta piyrszo fala fyminizmu miała tukej jakisi realny efekt, choćby jyny to prawo głosu i możność zrzeszanio sie. Nasze prastarki a starki dostały prawa wyborcze, czy żyły w Polsce, czy w Czechosłowacyje, czy w Niymcach.

Jako ty nasze przodkinie to profitowały, to je inszo sprawa. Jo pamiyntóm, że moja starka Andzia Kubiczka, mi prawiła, że ^uóna ze swoim chłopym, a moim starzikym, Jozefym Kubicóm głosowali na BBWR, bo byli wielcy Polocy. Za to też go potym Niymcy zawrzili do kóncentroka, ale to już je inszo histroryja.

Trzeja by jeszcze zbadać czy jakisi baby były aktywne w ruchu Ślónzakowskim. Podziwóm sie na to kiesi.

Ganz inakszy było z drugóm falóm fyminizmu kiero w zachodnij Europie i Ameryce sie zaczła w sześdziesióntych rokach.

Nejpiyrw Betty Friedan w 1963 roku napisała ksiónżke "The Feminine Mystique", kaj pisała ^uo "a problem that has no name": baby ze średnij klase zamknióne w chałpach z dzieckami i familjóm czuły, że jejich żywobyci nimo synsu, dostowały depresyje i insze ^uostudy. Były taki, jako sie to po naszymu prawi, ciyrpiónczki.

Wtedy powstoł fyminizm liberalny, co chcioł ty baby zintegrować ze społeczyństwym: politycznie, edukacyjnie i w robocie.

Ale był też fyminizm radykalny, Women Liberation Movement: szło mu ^uo obalyni patriarchatu i transformacyje cołkij kulture. Baby robowały "consciousness rising" oprzyte na ideji sisterhood, na tezie, że prywatne je polityczne i na dzielynim sie doświadczynim. Ważne też było, że ^uóne nimiały rade kómercyjnych mediów.

Wtedy sie zaczło godać ^uo "compulsory heterosexuality" a ^uo lesbijkach. Czorne fyministki krytykowały ideje "universal sisterhood", bo ^uóny miały staroś z rasizmym, a ni jyny z seksizmym.

Ta drugo fala fyminizmu miała na zachodzie dobre efekty:

• zaczli pisać Ms, a ni Miss abo Mrs. czyli nie było ważne czy baba je wydano czy ni,
• zmiyniali programy nauczanio, coby nie były jyny ^uod chłopski stróny,
• babski wiecy styrkali do kanónu literackigo,
• zaczła sie herstory - babsko historyja,
• kategoryja gender zaczła fungować w społecznych a humanistycznych naukach,
• zaczła sie fyministyczno sztuka,
• zaczły sie fyministyczne badania w roztomaitych dyscyplinach.

A jako u nas z tym było wtedy w tych 1970 a 80 rokach? Jo bych prawiła, że u nos był backlash bez fyminizmu. Ale trzeja też pamiyntać, że my miały lepsze prawa reprodukcyjne niż ty baby na zachodzie, a robić zawodowo my musiały, chcóncy czy nie chcóncy.

My wtedy tyn Women Liberation Movement widzieli tak, że ty bogate baby na zachodzie nimają wjynkszych starości, a my mieli inszóm Liberation do zrobiynio.

Wtedy isto jyny fyministyczno sztuka kapke sie pojawiła w Polsce. A ty insze wiecy prziszły po 1989 roku.

Joch sama przeszła te drugóm fale jak żech miała dziecka i byłach zamknióno śnimi w chałpie jak tamty baby dwacet roków wcześnij. Musiałach iś na dłógi urlopy wychowawcze, bo sie inakszy nie dało. Zaczłach też czytać książki Marii Janion, Jolanty Brach-Czajny i Sławki Walczewskij, moij kamratki.

Wtedy sie zaczón mój fyminizm, ale też sie gruntowała moja ślóńsko tożsamość. Tam w Krakowie. Uwidziałach, że ta moja cieszyńsko rzecz je modalnóm wersyjóm ślóńskij godki, a cieszyńsko tożsamość bycio stela (a raczyj stamtela) może być czynścióm tożsamości ślóńskij ^uod Opola przez Katowice, Cieszyn po Jabłonków.

I co ciekawe - szło to równoległo: tyn mój fyminizm a ślóńskość (toby zaś było dobre dlo Kulika).

W 2006 roku napisałach ksiónżke co była jednóm z piyrszych babskich historyji w Polsce: "Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na początku XX wieku". To sie wziyno s moij roboty nad Dziynnikym antropologa Bronisława Malinowskigo. Uwidziałach wtedy, że koło niego było moc fajnych dziełuch: malyrek, piśmiorek, doktorek, a żodyn nic o nich nie wiedzioł. Aspóń jo żech chciała cosi o nich napisać. Ale to były same paniczki: ślachcianki a intyligyntki.

Moja ślóńsko robotniczo a chłopsko notura czuła że muszym tam cosi dopisać. I dopisałach. To było po polsku, a terazy to przekłodóm na nasze:

"Ku kóńcu chcym pore słów poświyncić mojij włośnej starce, Manie Błaszczyczce, rodzónej Cichy. Była ^uona pobożnóm ślóńskóm wanieliczkóm, robotnóm a zapobiegliwóm. Całe swoi żywobyci musiała gazdować ograniczónymi zasobami, jaki miała do dyspozycje. Jak już dożywała swojich dnie, uheklowała z rozmaitych kónsków wełny, co sie uzbiyrały przez roki, taki tepich, coby ^uocieplić ściane przi łożku. Nejwiyncyj miała kłymbków ciymnych: granatowych, szarych a czornych, ale były też czyrwione, żołte a zielóne. Heklowała z poru spleciónych nitek niewielki kwadraty, potym ich zeszyła razym. Było to doś stónowane, ale były tam wszecki możliwe farby.

Czy moja starka, Mania Błaszczyczka, miała by rada tyn mój tepich co żech go tu heklowała przez dwanoście rozdziałów? Czy by uznała to za strate czasu? Ślóńsko-wanielicki etos nejwiyncyj wożył robote fizycznóm, sama żech ^uo tym pisała. Świat moji starki sie na nij opiyroł, bo inakszy górski gront jeji gospodarki by nie doł żodnego plónu. Dwie światowe wojny wzióny jij nejpiyrw nejstarszego brata (rukowanego do austriackigo wojska), a nieskoro aji chłopa (do hitlerowskigo kóncyntroka), jyny cudym sie uchowoł jeji chłapiec (kiery uciyk z Wehrmachtu). Przez wiynkszóm czynść swoigo żywobycio musiała utrzimać siebie a dziecka. Możno, że by mi wyczytała, że piszym o jakichsi cudzych babach, a nie robiym kole swoi familje a kole chałpy.

Ale może jednako to moji pisani by miała rada, bo przeca moja starka, Mania Błaszczyczka, miała rada opowiadać familijne a biblijne histroyje, a króm tego - miała rada śpijywać. Pamiyntóm jóm zawsze zawiniónóm do kokónu nucónej pieśni. Miała też rada piekne okoliczne gory, ale coroz gorzyj ich widziały jeji krótkowzroczne ^uoczy. Powinna wyrozumieć moji zainteresowani babskóm histroryjóm, bo przeca ^uóna sama w swoim ciynżkim żywobyciu mógła rachować jyny na baby: na swojóm mamulke, co bróniła dziecka przez gniywym srogigo ^uojca; i na siostry, kiere ji pumogały we wdowij egzystyncyje. Jednako jak prziszło decydować o prziszłości dziecek - do sztudyrowanio wysłała chłapca, a nie dziełche (mojóm mame).

Móm jednako nadzieje, że jak mi sie już udało te ksiónżke napisać, to bych isto jóm przekónała. Możno, że jak by jóm czytała, to by uwidziała swoi żywobyci w inszym świetle, możno, że by sie wróciła do swoich młodziyńczych marzyń a tynsknot, abo aspóń by sekundowała tamtym paniczkóm - lepij niż ^uóna urodzónym, bogatszym a kształcónym, ale tak samo jak ^uóna zamiyszkujóncym świat urzóndzóny przez chłopów".

Trzecio fala fyminizmu to była ganc amerykańsko wiec, kiero sie zaczła w rokach 1990 tych, skyrs tamtejszego backclashu z 80 roków. Ty fyministki już wiedziały, że ważno je intersekcyjonalność: nakłodajónce sie na siebie kategoryje: rasa, klasa, gender, orientacja seksualno, etniczność. A też chciały żeby wynś z tym ze sal wykładowych na ulice.

U nas ta trzecio fala prziszła z czornymi protestami, i nieskoro z protestami z 2020 roku. To też było skyrs backclashu, polskigo.

Pamiyntóm jak żech w październiku 2016 roku sie śpiychała na krakowski Czorny Protest. Byłach w mojij robocie w Instytucie Socjologie na Grodzki ulicy, chciałach jeszcze cosi zjeś przed tóm demónstracjóm i poszłach do mlycznego baru. A tam wszystki baby: kelnerki i kasjerki były po czornu. Jakoch była rada! U nos też tyn fyminizm wyszeł ze sal wykładowych na ulice, aji do mlycznych barów. A potym prawie wszystki moi sztudyntki, a też nikierzy sztudynci sie włónczyli do tych protestów. Fyminizm sie zrobił na prowde masowy.

Mniyj wjyncyj wtedy żech se niechała uszyć ślóńskóm suknie, jako mianujymy nasz cieszyński strój.

Już downo żech to chciała zrobić: coby dowartościować babskóm tradycje i mojóm matrylinie, ale też jako gest emancypacyje ślóńskości i chłopskości. Mioł to też być gest przociw moim cieszyńskim rodakóm, kierzy ulegajóm hegymónije polónocyntryzmu, co widać jak swój ojczysty jynzyk mianujóm "gwara", a swojóm kulturowóm specyfike zamkli w klotce folkloryzmu.

Chciałach coby ta moja suknia była ^uoblyczkóm, a ni przebranim. Chciałach stworzić cosi, co fórt bydzie cieszyńskim strojym, ale bydzie też dostosowane do mojigo współczesnego gustu. Chciałach sie do tego oblykać na świónteczne a też insze ważne przileżytości.

Kapke żech sie boła jaki to bydzie, czy ta suknia bydzie wygodno, czy ni, piekno, czy szpatno. Strasznie moc czasu (a też doś szwarnie piniyndzy) mie to kosztowało. Opisałach cały tyn proces i zanalizowałach go we dwóch autoetnograficznych tekstach.

Lebo jak żech w kóńcu te suknie oblykła, jak żech już wszystko upjyła i zawiónzała, jak żech sie podziwała do zdrzadła - to poczułach sie dostojnóm gaździnóm, poczułach godność moich przodkiń.

Każde moji ^uobleczyni sie do tej suknie to je społeczny performans, bo te oblyczke odrywóm od dominujóncego terazy folklorystycznego kóntekstu - dożynek, abo wystympu zespołu. Chcym coby to moji oblykani sie do tej suknie na insze przileżytości pumógło ludzióm widzieć tożsamościowom i emancypacyjnom noture tego gestu.

Co by na powiedziała Judith Butler, teoretyczka performatywnoście? Niechałach se uszyć cieszyński strój by odgrywać swojóm śląskość, coby było jóm zaroz widać.

Ale moji przodkinie oblykały sie to tych sukni jako do oblyczek. Używając terminologie Butler możno prawić, że w jejich przypadku to była performatywnoś, bo łóny oblykajónc się w ty szaty nieintencjonalnie odtwarzały swoji byci babóm (pannóm abo wydanóm) i chłopkóm, a też cieszynioczkóm.

Jo sie oblykóm inakszy, tworzym performans, bo intencjonalnie odtwarzóm swojóm śląskość, ai babskość i solidarność z moimi chłopskimi przodkiniami.

Za Butler jeszcze widzym na swoim przykłodzie, że mój performans je działanim subwersywnym (ekstra wtedy jak oblykóm mojóm suknie jako wykładowczyni) i sie robi przestrzyń, kaj je możliwe przesuniynci znaczeń i opór wobec kultury dominującej.

Moja suknia to nima wyraz mojigo tradycjonalizmu, ale anty-hegymóniczny gest oporu.

Jakisi czas tymu dałach sie sfotografować w tej moji suknie na wystawie fyministycznej artystki Iwony Demko wedla różowej pluszowej wagine. To był nejlepszy kóntekst do mojij suknie.

Jako bych to mógła zebrać do kupy?

Zdo mi sie, że fest ważnóm fyministycznóm wiecóm je cosi co mianujóm situated knowledges, a co opisowała Donna Haraway. Kożdo wiedza je usytuowano, bo na nióm wpływo materialny, społeczny a kulturowy kóntekst, w kierym je tworzóno.

Jako je usytuowano naszo wiedza badoczek-Ślązoczek?

Po mojimu tu je ważne to, że my sóm mniyjszościóm: roz jako baby a drugi roz jako Ślónzoczki. To je kapke podobne do sytuacyje czornego fyminizmu: bell hooks, Angeli Davis, ale też tego, co pisoł Edwin Ardener i jego baba Shirley o "muted groups".

Mniyjszość mo dobróm perspektywę, bo zno te swojóm, ale musi też znać te dominujóncóm. Poradzi widzieć cołki obrozek.

A jeszcze jedna ważno wiec: to je nasz rodowód klasowo-ludowy. I mómy to w zocy. To je isto jyny na Ślóńsku, że sie ludzie nie gańbióm swoigo pochodzynio. Na szczyńści w Polsce to sie zmjynio co nejlepij widać po zwrocie ludowym. My tu nie musieli mieć szpecyjalnego zwrotu, bo my w te ludowóm strone dycki byli zwyrtnióni.

Jyny że to sie same nie zrobi, ta perspektywa nie styknie, bo jak zauważył Kulik - ślóński babski historyje mogóm być fest polónocyntryczne.

Czego nóm trzeba? Może takich "Silesian feminist consciousnes rising group" (abo Ślóńsko feministyczno grupa dźwiganio świadomoście)? Bo fyministyczne to też znaczy kolektywne. Zróbmy kansi takóm grupe? W realu, abo w social mediach? Jo sie już do taki grupy zgłoszóm.

***

Tekst jest zmienioną wersją wykładu „Babsko godka, abo fyminizm po naszymu” , który został wygłoszony w Teatrze Śląskim w ramach cyklu UNIWERSYTET LATAJĄCY ŚLĄSK

Wykład dostępny jest także jako [podcast na Spotify].

Grażyna Kubica-Heller – profesorka tytularna w Zakładzie Antropologii Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Interesuje się problematyką śląską, ewangelicką i żydowską oraz antropologią polityczną, wizualną, feministyczną oraz historią dyscypliny. Pochodzi z Ustronia, mieszka w Krakowie.