Wieża szybu Warszawa II dawnej kopalni Katowice
Kopalnia Katowice (wcześniej Ferdinandgrube) fedrowała w latach 1823–1999. Dziś na jej terenie w centrum miasta mieści się Muzeum Śląskie. W nawiązaniu do górniczej przeszłości tego miejsca, zasadnicza część gmachu znajduje się pod ziemią. Na powierzchni zachowano jednak część dawnych kopalnianych budynków i infrastruktury, to m.in. wieża wyciągowa szybu Warszawa II.
Wieża jest pozostałością po jednym z najstarszych szybów kopalni i pochodzi z początku lat 20. XX wieku. Ma wysokość ok. 40 m i masę około 100 ton. Została zachowana w oryginalnym stanie, bez poważnych przekształceń i stanowi świadectwo ówczesnych rozwiązań technologicznych. W ramach budowy nowej siedziby Muzeum Śląskiego w Katowicach została zaadaptowana na wieżę widokową – m.in. wzmocnione zostały fundamenty, dobudowano windę panoramiczną, zabezpieczono podesty i balustrady schodowe oraz wykonano jej oświetlenie. Ze szczytu wieży rozciąga się widok na centrum Katowic. Niestety obecnie wieża widokowa jest nieczynna – trwa jej remont.
Żelbetowy kolos, czyli wieża szybu Prezydent w Chorzowie
Wieża wyciągowa dawnego szybu Prezydent w Chorzowie to kolejny kopalniany obiekt zamieniony w wieżę widokową. Tu jednak nie ma windy, a drogę na szczy trzeba pokonać pieszo. Dziś to część kompleksu hotelowo-gastronomicznego o nazwie „Sztygarka”, który powstał na terenie dawnej kopalni Prezydent (wcześniej Königsgrube Ostfeld). Wydobycie w tym rejonie zakończono w 1995 roku. Cześć pokopalnianych budynków rozebrano, a pozostały m.in. budynki: dyrekcji, starej sali zbornej i kasyna dla kadry, dawnego domu mieszkalnego sztygarów, kopalnianej straży pożarnej czy magazynu skroplonego powietrza oraz wieża wyciągowa.
Wieża została wybudowana w 1933 r. według projektu inż. Ryszarda Heilemana z Katowic, który wykorzystał francuskie wzory technologiczne. Jej budowa finansowana była przez kapitał polsko-francuskiej spółki Skarboferm. Początkowo szyb nosił imię ,Wielki Jacek, od 1937 r. - Prezydent na cześć prezydenta RP Ignacego Mościckiego, związanego w tamtych latach z Chorzowem. Jest to wieża typu zastrzałowego, o wyjątkowej, żelbetowej konstrukcji. Ma wysokości 42 m i - jako jedna z najnowocześniejszych wówczas w Europie - posiada dwa koła linowe o średnicy 5,5 m ustawione równolegle obok siebie. Wraz z urządzeniami towarzyszącymi, w tym skipem o pojemności 10 ton, była w stanie wydobyć na powierzchnię ponad 320 ton węgla na godzinę.
Dwie wieże kopalni Polska w Świętochłowicach
Wyjątkowe dwie kopalniane wieże wyciągowe zachowane zostały w Świętochłowicach. To pozostałość po dawnej kopalni Polska (wcześniej Deutschland i Niemcy), która fedrowała w latach 1837-1995. Świętochłowickie wieże mają czterokondygnacyjną budowę - trzy pierwsze kondygnacje powstały na rzucie kwadratu, czwarta nadwieszona jest prostokątna i wsparta na metalowych wspornikach. Tego typu konstrukcja jest bardzo rzadko spotykana na naszym terenie. Kompleks produkcyjny szybów uznany został za unikatowy w Europie.
Jedna z wież to Wieża Basztowa (wysokość 29,7 m), wybudowana w roku 1908 do obsługi poziomu 180 m. Druga to Wieża Kozłowa (wysokość 23 m) wybudowana 1891 r. do obsługi poziomu 225 m. Od 2015 roku Wieże KWK Polska to część Centrum Kultury Śląskiej w Świętochłowicach. W Wieży Basztowej mieści się punkt widokowy, a wokół wież m.in. labirynt spacerowy, ścieżka dydaktyczna i wystawa o historii przemysłu w Świętochłowicach.
Wieże szybowe Zabytkowej Kopalni Ignacy w Rybniku
Początki kopalni Ignacy w Rybniku (wcześniej Hoymgrube) sięgają końcówki XVIII wieku. Swoje drugie życie rozpoczęła w 1999 r., kiedy powstało Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni Ignacy, a w 2022 r. zakończyła się rewitalizacja pokopalnianych budynków. Przywrócono do życia m.in. budynki maszynowni szybu Głowacki wraz z stolarnią, nadszybia szybu Głowacki, sprężarkowni (hali kompresorów), nadszybia i maszynowni szybu Kościuszko. Zachowane zostały oczywiście także wieże wyciągowe obu szybów.
W maszynowni oraz nadszybiu szybu Kościuszko znajduje się interaktywna wystawa o charakterze popularno-naukowym nawiązująca do idei centrum nauki. Ekspozycja ukazuje czasy pierwszej rewolucji przemysłowej, a jej głównym elementem jest ponad stuletnia maszyna wyciągowa o napędzie parowym (pokazy maszyny parowej organizujemy w niedziele o 14.00, 15.00, 16.00 i 17.00). Wnętrze maszynowni szybu Głowacki zrekonstruowano do stanu z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku. Głównym eksponatem jest parowa maszyna wyciągowa z 1900 roku. W kopalni Ignacy jest także wieża widokowa, ale na na wieży szybowej, a w dawnej wieży ciśnień.
Szyb Krystyn w Michałkowicach
Kopalnia Michał (wcześniej Maxgrube) w siemianowickiej dzielnicy Michałkowice fedrowała w latach 1883-1994. Od 2012 roku na jej terenie istnieje Park Tradycji, który pełni funkcję instytucji kultury, jako filia Siemianowickiego Centrum Kultury. Park powstał po renowacji budynku maszynowni i wieży szybu wyciągowego Krystyn. Wieża ma 36 metrów wysokości i widoczna jest niemal z każdego miejsca w dzielnicy. Tu niestety nie stworzono wieży widokowej, a szkoda.
W budynku znajduje się powierzchnia ekspozycyjna, gdzie oprócz wyjątkowych eksponatów (takich jak parowa maszyna wyciągowa z 1905 r.), zwiedzający mogą za pomocą interaktywnych prezentacji poznać historię górnictwa i hutnictwa w Siemianowicach Śląskich. Jest tam także sala widowiskowa na 160 osób. Wokół są tereny zielone z siłownią na wolnym powietrzu. Co roku organizuje się tam kilkaset różnych wydarzeń.
Szyb Anna dawnej kopalni Sosnowiec
Kopalnia Sosnowiec działała od 1876 roku i nosiła wcześniej różne nazwy: Fanny, Renard i Stalin. Pierwsza decyzja o likwidacji zapadła już w 1991 roku, ale potem kilkakrotnie ją przesuwano i ostatnia tona węgla wyjechała stamtąd w 1998 roku. Po sosnowieckiej kopalni zostało niewiele, zaledwie szyb Anna i jego maszynownia.
W maszynowi szybu Anna od 2012 roku działa ścianka wspinaczkowa Poziom 450. Ma ok 1600m2 powierzchni wspinaczkowych, max. 13 m wysokości, 50 stanowisk i ponad 150 dróg wspinaczkowych. Są także sektory z drogami dla dzieci lub dla tych co walczą z lękiem wysokości. Można się tam powspinać w każdej formacji: jest sektor z pionami i połogami, przewieszenia małe i duże, okapy, rysę, zacięcia, filary, kanty oraz jak na Śląsk i Zagłębie przystało – komin.
Wieża szybowa jako reklama Silesii City Center
Tam gdzie od 2005 roku stoi centrum handlowe Silesia City Center, jeden z największych obiektów handlowych w woj. śląskim, przez blisko sto lat fedrowała kopalnia. Najpierw jak Eminencja (Eminenzgrube), od 1953 jako Gottwald, nazwana tak na cześć premiera ówczesnej Czechosłowacji Klementa Gottwalda. W latach 70. XX wieku kopalnie Gottwald połączono z kopalnią Kleofas i w tym „duecie” przetrwała aż do lat 90-tych, do swojej likwidacji. Budowa SCC to była pierwsza inwestycja w regionie na terenie pogórniczym.
Po dawnej kopalni zostały tylko wieża wyciągowa i budynek maszynowi szybu Jerzy. Szyb Jerzy (Georg) został nazwany na cześć arcybiskupa wrocławskiego kardynała Georga von Koppa, który w sierpniu 1904 r. osobiście dokonał jego poświęcania. Budynek maszynowni zaadaptowano na rzymskokatolicką kaplicę św. Barbary. Była to pierwsza w Polsce kaplica w sąsiedztwie galerii handlowej i - jak podkreślają w SCC – ma łączyć idee sacrum i profanum. Z kolei wieża wyciągowa, która ma ponad 30 metrów wysokości i góruje nad Silesią, jak i dzielnicą Dąb, stała się wielką reklamą centrum handlowego.
Szyb Pułaski będzie częścią Hubu Gamingowo-Technologicznego
Na koniec trochę o przyszłości. Na terenie dawnej kopalni Wieczorek (wcześniej Giesche), która fedrowała w Katowicach w latach 1883-2023, powstanie Hub Gamingowo-Technologiczny. Będzie się mieścił w zabytkowym zespole zabudowy szybu Pułaski (wcześniej Carmer), który znajduje się tuż obok historycznego osiedla Nikiszowiec. Kompleks został zaprojektowany przez berlińskich architektówː Emila i Georga Zillmannów i powstał w latach 1903–1911 w stylu eklektycznym, z przewagą form secesyjnych oraz historyzujących. Nad kompleksem góruje oczywiście wieża wyciągowa, która zostanie zachowana, choć jeszcze nie wiadomo jaką będzie miała funkcję. Może wieża widokowa?
Zabudowa szybu zostanie zrewitalizowana i przystosowana do funkcji związanych z branżą nowoczesnych technologii. Mają się tam znaleźć m.in. powierzchnie biurowe i coworkingowe, studia nagrań laboratoria, zaplecze infrastruktury IT, a także sale konferencyjne i pomieszczenia edukacyjne. W drugim etapie, obok budynku nadszybia, powstanie nowy obiekt, którego głównym pomieszczeniem będzie hala o powierzchni blisko 5 tys. m kw., z możliwością podziału na mniejsze części. Zakończenie prac w ramach I i II etapu planowane jest na koniec 2026 r. Później mają powstawać kolejne budynki biurowo-usługowe.
