Grzegorz Kulik: Na kōmysie my słepali aqua pierōnata i szli na mały dwōr. Mało znane ślōnske słowa

Sznupia we ôstatnich tydniach po bibliotykach za naukowymi artykułami, kaj by mogły sie znojś jakeś nowe ślōnske słowa, co ich niy ma we słownikach. Fest mi sie podobo tako jynzykowo archeologijo, bo dycki jak znojda coś nowego, to mōm poczucie, że kōncek naszych przodkōw nazod ôżywo.

Jak godać na gorzoła?

Tōż przekopoł żech poranoście takich artykułōw i durch mi po gowie pora słōw abo frazōw łazi. Nojlepsze, co żech naszoł, to jak ludzie do wicu godali na gorzoła. Czytōm tekst ô ślōnskich wojokach spod Ôpolo przi niymieckim wojsku, a tam „aqua pierōnata”.

Padōm „no niymożliwe”. Szukōm po starych cajtōngach, a tam we 30. latach XX wieku dwa razy we bytōmskich werkowych gazytach po niymiecku gynau to stoji. Cołki tekst frakturōm ino to „aqua pierōnata” antykwōm, tōż zaroz wiadōmo, że ci, co to pisali, ôni niy widzieli tyj frazy za niymiecko.

Niy ma tego we żodnym słowniku, a we modernych czasach ino jedna ôsoba z Toszka tego użyła na piśmie w necu, tōż szło by pedzieć, że po prowdzie „aqua pierōnata” sie jeszcze niy straciyła, bo ftoś kajś tam jij użōł niydowno. Ale jak ani słowniki jij niy notujōm, to idzie to pedzieć, że to wyrażynie jeszcze żyje? Chyba jednak niy. I bez to je prziwrocōmy. Ôd dzisiej „aqua pierōnata” wroco do naszyj świadōmości. Ale ino tam; do żołōndka niy, bo niyzdrowo.

Jak godać na to, kej jadymy coś ôglōndać?

My wszyscy dzisiej jak padōmy, że kajś jadymy poôglōndać, to padōmy, że jadymy zwiydzać abo zwiedzić. I toć, take słowo tyż istniyje we ślōnskim jynzyku, ale jo bez cufal trefiōł na inksze, co tyż we słownikach niy ma: „wizytyrować” i „zwizytyrować”. Chop ze Jakubowic we 1869 roku pado: „Trze Polocy byli i szli do światu, chcieli świat zwizytyrować”. „Gustlik” we 1928 roku pisze: „[...] z Klachulą razem do spółki będziemy wizyterować wszystkie te gminy, gdzie są minderhajtki” (niy dowejcie pozōr na to, że to je napisane choby pōł po polsku, bo tak sie wtynczos pisało).

I wiycie co? Jo ôd dzisiej byda tak godać. Aha, a „minderhajtka” to je szkoła do niymieckij myńszości we ślōnskim wojewōdztwie przed wojnōm.

Na zicher jeszcze setki takich słōw na nos czekajōm rozciepane po rozmajtych ksiōnżkach i cajtōngach. A jo wierza, że przidzie dziyń, co my je wszyske bydymy nazod znać.

Grzegorz Kulik

Jak szykownie pedzieć, skuli czego sie idzie do haźla?

Bajtle teroz kopiyrujōm angelski jynzyk, wziōnły ś niego „number one” i „number two” i padajōm ô jedynce abo dwōjce. Zrobiyły to, bo we polskim niy ma szykownych wygodnych mian na take rzeczy. Idzie nojwyżyj pedzieć, że sie idzie na „dłuższe posiedzenie”. U mie na placu syncy niy mieli potrzeby bycio szykownymi, tōż sie brewider padało, na co sie do tego haźla idzie.

Starsi Ślōnzocy mieli ale ekstra frazeologizmy na take rzeczy. Jedyn dochtōr we „Polskim Tygodniku Lekarskim” we 1957 roku pisoł, że pacjyńcio u niego we lazarycie we Ôpolu padajōm, że idōm „na mały dwōr” abo „na wielki dwōr”. „Głos z nad Brynicy” we 1925 roku pisoł „[...] wypróżnił sie tuplowanie, abo jak to padają on szoł na wielki i na mały dwór”, a u Ligonia w „Berach i bojkach” dochtōr pyto pacjyntki: „A na wielki dwór mogom to?”.

Pytoł żech sie mamy, jeźli to zno. Pedziała, że takigo czegoś niy słyszała, bo wszyscy naôbkoło dycki padali, że idōm „na małe” abo „na sroge”. No ja, możno to jakeś skrōcynie, ale tak samo szykowne i lepsze jak jakeś importy z Ameryki.

Tōż uczmy dzieci, że gynau po naszymu idzie to pedzieć.

Co żech jeszcze wykopoł?

Blank żodyn słownik tego słowa niy zapisoł, ale we tym samym artykule, co pisoł ô wojokach, stoło, że to, co po polsku sie nazywo „służba wojskowa”, to po naszymu „kōmys”. Dokumyntacyjo skrōmno, bo ino „Polska Zachodnia” we 1932 roku pisze: „my w komysie pruskim musieli służyć”. Teroz aby mogymy do porzōndku pedzieć, jak sie gynau tyn dinst ôd ōpy we Wehrmachcie nazywoł.

I ôstatnie to niy ma tak prowda pedzieć nic nowego, bo słowo „rebulik”, co ôznaczo rewolwer, ôno je znane i używane, ale jo nigdy niy zmiarkowoł, że tyn „rebulik” to je zdeformowane słowo „rewolwer”. Cołkym bez cufal żech naszoł we „Gościu niedzielnym” ze 1927 roku słowo „rebulber” i pokozało sie, że ôn bōł to brakujōnce ôgniwo ewolucyje: rewolwer > rebulber > rebulik. Śmiyszne trocha. Nojprzōd my tego niy umieli do porzōndku wyrzeknōńć, a niyskorzij my z tego zrobiyli blank nowe słowo.

Na zicher jeszcze setki takich słōw na nos czekajōm rozciepane po rozmajtych ksiōnżkach i cajtōngach. A jo wierza, że przidzie dziyń, co my je wszyske bydymy nazod znać.