Maciej Mischok: Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher – śląski Kant, ojciec nowożytnej hermeneutyki

Pochodził ze Śląska. Jego ojciec, Johann Gottlieb Adolph Schleiermacher (1727–1794), był pierwszym pastorem nowo utworzonego zboru reformowanego w Hołdunowie (obecnie część Lędzin), założonego przez osadników sprowadzonych przez księcia pszczyńskiego z rodu Anhaltów. Młody Friedrich uczęszczał do ewangelickiej szkoły w Pszczynie, do której wyruszał pieszo z rodzinnego Hołdunowa. Warto także pamiętać, że jego ojciec zmarł i został pochowany właśnie w Hołdunowie.

Choć początkowo dystansował się od nauk ojca, z czasem nawiązał do tradycji pietyzmu. Nurt ten kładł nacisk na osobiste przeżycie wiary, modlitwę, samodzielne studiowanie Biblii oraz działalność charytatywną – elementy, które później stały się ważnym fundamentem jego myśli.

W latach 1794–1797 Schleiermacher pełnił funkcję wikarego i kaznodziei w Gorzowie Wielkopolskim, a w latach 1802–1804 był pastorem kościoła zamkowego w Słupsku. 18 maja 1809 roku, w Sagard na Rugii, poślubił Henriettę von Willich, z domu von Mühlenfels.

Pierwszy po Kancie

Utrzymywał bliskie kontakty z niemieckimi romantykami i filozofami, wspólnie z którymi poszukiwał nowych sposobów zrozumienia Boga, religii i ludzkiej duchowości. Był świadkiem wojen napoleońskich, które przetoczyły się przez Saksonię. Po ich zakończeniu powrócił do Berlina, gdzie został kaznodzieją i profesorem na nowo powstałym Uniwersytecie Berlińskim. Tam zasłynął jako pionier krytyki biblijnej, a jego teologiczna refleksja przyniosła mu miano pierwszego wielkiego teologa po Immanuelu Kancie.

Schleiermacher uchodzi za ojca nowożytnej hermeneutyki – nauki o interpretacji tekstów. Jako pierwszy postulował, by metody hermeneutyczne stosować nie tylko do Pisma Świętego, ale do wszelkich dzieł kultury ludzkiej. Jego otwartość intelektualna zaowocowała doniosłymi osiągnięciami w hermeneutyce, krytyce biblijnej i teorii przekładu. W 1810 roku wydał pierwszy w Europie pełny przekład dialogów Platona, który na dziesięciolecia ukształtował sposób recepcji myśli platońskiej.

W swojej teologii podkreślał, że istotą grzechu jest brak poczucia zależności od Boga. Relację między Bogiem a Jezusem Chrystusem ujmował poprzez obecność Boga w osobie Jezusa, a misję Chrystusa widział w uświadomieniu ludziom głębokiej duchowej więzi, która łączy człowieka z Bogiem.

Dziś Schleiermacher uznawany jest za jednego z twórców nowoczesnej teologii protestanckiej. Jego idee wywarły ogromny wpływ na rozwój myśli religijnej, filozoficznej i humanistycznej w XIX i XX wieku.

Szwajcarski teolog Karl Barth – jeden z najważniejszych reformowanych teologów od czasów Kalwina – określił go mianem „ojca nowoczesnego protestantyzmu”. Podkreślał, że Schleiermacher jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na nierozerwalne związki między teologią a kulturą. Barth porównywał go do wirtuoza, który otworzył drogę do teologicznej refleksji dialogującej ze światem, zamiast się od niego izolować.

Jak odkrywać Boga

Dlaczego jednak na Śląsku tak niewiele o nim wiemy?

Dlaczego tak wybitna postać, pochodząca właśnie stąd, pozostaje marginalizowana w lokalnej pamięci kulturowej? Na uczelniach rzadko omawia się jego duchowe doświadczenia i zapiski. W Pszczynie czy Hołdunowie mówi się o nim niewiele albo wcale. Częściej pielęgnujemy obcą spuściznę, zamiast doceniać to, co wytworzyła nasza własna, głęboka, wielowarstwowa historia.

Dlaczego nie chcemy doświadczać Boga w sposób, w jaki próbował Go zrozumieć Schleiermacher?

Dlaczego tak rzadko pamiętamy o naszych dawnych sąsiadach – ludziach, których myśl i wiara współtworzyły duchową mapę Europy, a nawet i jej kulturę?

Może właśnie w tym kryje się wskazówka od Stwórcy: by odkrywać Go samodzielnie, w ciszy własnego serca, każdego dnia na nowo.