Najstarsza kopalnia na Górnym Śląsku? Są dwie pretendentki do tego tytułu

Murcki czy Brandenburg – która kopalnia była pierwsza?

Kopalnie najczęściej wymieniane jako kandydatki do tytułu tej najstarszej to kopalnia Murcki (dawniej Emanuelssegen) oraz kopalnia Brandenburg (później Wawel). Obydwie mają swoje argumenty za tym, by nosić miano najstarszej kopalni na Górnym Śląsku, a spór o prymat wynika z tego, jak liczymy datę „narodzin” kopalni.

• Murcki – początki tej kopalni sięgają XVII wieku, kiedy to na terenie dzisiejszych Katowic wydobywano węgiel metodą odkrywkową. Jednak oficjalnie uznano ją za kopalnię dopiero w 1769 roku, gdy król Prus Fryderyk II Wielki wprowadził nową regulację dotyczącą górnictwa.
• Brandenburg (Wawel) – prawa górnicze nadano jej w 1770 roku, ale są przesłanki, że eksploatację rozpoczęto wcześniej. Mimo to formalne dokumenty wskazują, że mogła zacząć działać później niż Murcki.

Węgiel, koncesje i… PR?

Niektóre źródła wskazują, że kopalnia Murcki faktycznie była najstarsza pod względem rozpoczęcia eksploatacji, ale Brandenburg mogła być pierwszą, która działała jako w pełni zorganizowane przedsiębiorstwo górnicze. W dużej mierze spór wynika też z tego, jak interpretujemy „najstarszą” – czy chodzi o początki wydobycia, czy o formalne nadanie statusu kopalni?

Ciekawostką jest fakt, że już w XVIII wieku Śląski węgiel reklamowano nawet we Wrocławiu! Właściciele Murcek, książęta pszczyńscy, zawieźli próbki węgla, aby pokazać jego wartość poza swoim hajmatem, w samej stolicy prowincji.

Historia górnośląskiego górnictwa sięga starożytności

Ponadto jeszcze o czymś warto wiedzieć. Mówiąc o górnictwie na Górnym Śląsku, zwykle myślimy o kopalniach węgla, które przez ostatnie stulecia były fundamentem gospodarki regionu. Jednak prawda jest taka, że górnictwo na tych ziemiach zaczęło się znacznie wcześniej – już w starożytności.

Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że wydobycie surowców na Śląsku trwało co najmniej od czasów Imperium Rzymskiego. Odkrycia szybów górniczych datowanych nawet na II–V wiek po Chrystusie sugerują, że już wtedy była tu prowadzona tu działalność górnicza. W dodatku starożytne piecowiska do wyprażania dolomitu w Imielinie pokazują, że region był znany nie tylko z metali, ale także z przetwarzania surowców skalnych.

Prawdopodobnie wydobywano tutaj rudy żelaza, ale przede wszystkim srebra i ołowiu. Ślady ich wczesnej eksploatacji odnaleziono na terenie dzisiejszych Tarnowskich Gór, Bytomia, Siewierza czy Olkusza (to już w województwie małopolskim). Co ciekawe, rzymski historyk Tacyt wspominał o ludach barbarzyńskich zmuszanych do pracy przy pozyskiwaniu kruszców – a może to właśnie Śląsk był jednym z miejsc ich wydobycia?

Jednak jedno jest pewne – kopalnie, które działały w starożytności, już dawno zniknęły. Niektóre zapewne wyczerpały złoża, inne zostały zapomniane i wchłonięte przez rozwijające się osady. Dziś są już tylko śladem w historii, ale ich odkrycie przez współczesną naukę rzuca nowe światło na wiek górnictwa w naszym regionie.

Szyb Franciszek: nowe życie dawnej kopalni Brandenburg

Obecnie kopalnia Murcki funkcjonuje nadal, ale jako część KWK Murcki-Staszic, należącej do Polskiej Grupy Górniczej. Wciąż prowadzi wydobycie węgla kamiennego, a jej zasoby szacowane są na około 50 lat eksploatacji. Natomiast kopalnia Wawel (dawniej Brandenburg) została zamknięta. Zatem nie prowadzi już działalności wydobywczej. Niemniej jej substancja materialna nadal istnieje. Mało tego! Doczekała się wyjątkowego zagospodarowania i rewitalizacji.

Choć jednak kopalnia Wawel zakończyła swoją działalność, jej historia wciąż żyje. I to dosłownie. Szyb Franciszek, będący częścią dawnego kompleksu górniczego, przeszedł gruntowną rewitalizację i stał się Lokalnym Centrum Tradycji w Rudzie Śląskiej. Dzięki zaangażowaniu lokalnej społeczności i wsparciu Fundacji Most the Most, budynek biurowy zespołu zabudowań szybu Franciszek został odnowiony i przekształcony w przestrzeń spotkań, edukacji i integracji międzypokoleniowej. W ramach projektu powstały specjalne izby tematyczne, takie jak „izba kapelmajstra”, poświęcona śląskiej tradycji muzycznej, czy „izba bajtla”, gdzie w interaktywny sposób mogą poznawać naszą historię najmłodsi.

Centrum ma na celu przekazywanie tradycji między pokoleniami, a także organizowanie warsztatów, wystaw i spotkań, które pozwolą mieszkańcom Rudy Śląskiej lepiej poznać swoje dziedzictwo. Choć teren wokół szybu wciąż jest w trakcie zagospodarowania, docelowo ma stać się eksperymentalnym miasteczkiem, w którym mieszkańcy będą współtworzyć przestrzeń społeczną.

Dzięki tej inicjatywie szyb Franciszek nie tylko uniknął zapomnienia, ale stał się miejscem, dzięki któremu historia dawnej kopalni Brandenburg trwa nadal...

Górnicza legenda bez jednoznacznego końca

Choć górnictwo węgla na Górnym Śląsku przechodzi poważne zmiany, jego historia wciąż trwa. Kopalnia Murcki-Staszic nadal prowadzi wydobycie, dostarczając węgiel dla energetyki i przemysłu. Zasoby złoża pozwalają na dalszą eksploatację, choć przyszłość sektora zależy od decyzji gospodarczych i ekologicznych. Kopalnia Wawel, dawna Brandenburg, zakończyła swoją działalność, ale jej teren został zagospodarowany i po metamorfozie zyskał nowe życie. Te zmiany pokazują, jak górnośląskie górnictwo ewoluowało – od pionierskich szybów po nowoczesne zakłady, których losy zależą od przyszłości energetyki w Polsce.

Czy kiedykolwiek uda się jednoznacznie rozstrzygnąć spór wokół tego, która górnośląska kopalnia jest najstarsza? Trudno powiedzieć. Dokumenty sprzed stuleci bywają nieprecyzyjne, a wiele faktów gubi się w mrokach historii. Pewne jest jedno – Górny Śląsk od wieków żył węglem, a kopalnie, niezależnie od ich wieku, stały się symbolem naszej ziemi.