We 1806 r. Redenowi sie niy podarziło. Po srōmotnych
klynskach pruskich wojsk, jake zadoł im Bōnapart we bitwach pod
Jynōm i Auerstedt, a potym podboju hned cołkich Prus ôd
francuskich wojsk, minister Departamyntu Berkaństwa i Hutnictwa
słożōł francuskimu cysorzowi przisiynga wierności. Ale gwiozda
ôd Prus, chocioż przigasła, to jednak niy umarła, a pruski krōl
Fridrich Wilym III nigdy mu tego ni wyboczōł. Niy pōmogło to, że
prawie na cześć Jego Majestatu Reden ôkrzciōł we 1799 roku na
Gōrnym Ślōnsku ultramoderny metalurgiczny werk, co potym doł
miano wyrośniyntyj naôbkoło niego industryjalnyj ôsadzie:
Königshütte, a we 1800 r. tyż niydaleko gruba „König”. We
1807 r. Hohenzollern ôdprawiōł Redena ze sużby. A naprowda
wyciep, bo pozbōł go ôdprawy i prawa do państwowyj pynzyje. We
historycznym roku 1815, kej Blücher gynau zdōnżo pod Waterloo,
Prusy społym ze Wielkōm Brytanijōm ôstatecznie tryumfujōm nad
Bōnapartym, a we Wiedniu postrzōd plōnsōw i rōmansōw ôd
arystokracyje wykuwo sie nowy europejski porzōndek. Reden umiyro
– z daleka ôd Königshütte, we Buchwaldzie (dzisiej Bukowcu)
u stōp Karkonoszōw. Tam tyż je pochowany. W tym mōmyńcie niy ma
mowy, żeby bōł upamiyntniōny inakszyj aniżeli we familijnym
grobowcu.
Fridrich
Wilym III przeżywo go ô cołke sztwierć wieku. Kej schodzi z tego
świata, to ôsada naôbkoło ôgnistyj i dymiōncyj Königshütte to
je praktycznie miasto we wszyskim ôkrōm miana: mo poczta, lazaryt,
kościōł (wanielicki; drugi, katolicki stanie we 1852 r.), park, a
nawet uzdrowiskowy dōm i hotel, bo miyjscowość mo status kurortu.
Chocioż jeji serce to je industryjalny moloch, to Königshütte
durch może sie poasić korzistnym ku tymu klimatym (ô jego
uzdrowiskowych cychach po prowdzie niy stanowi jakość luftu, ino
solōnki, co sam sōm).
Klimat
sprzijoł tyż upamiyntniyniu von Redena. Nowy krōl Prus Fridrich
Wilym IV niy ino łaskawie dowo zwolo na postawiynie we Königshütte
dynkmalu ôd grofa, ale tyż spiyro ta idyjo hojnōm dowkōm 2500
talarōw (bydzie za niego wykōnany model mōnumyntu). Figura
sznicuje sōm słynny Theodor Erdmann Kalide, co jego hōnorarium
weźnie jedna trzecio cołkich kosztōw (co, jak akuratnie porachujōm
buchaltrzi, wyniosły 14453 talary, 24 strzybne grosze i 2 fyniki).
Dynkmal bydzie ôdsłōniynty 29 siyrpnia 1853 roku, jubel zaszczyco
swojōm ôbecnościōm sōm mōnarcha. Ôdtōnd ôdlōny we brōńzie
Reden dziwo sie na Königshütte ze zgōrzo po wschodnij strōnie
miasta... No durch jeszcze niy miasta, ale już hned. Königshütte
dostanie miyjske prawa we 1868 roku. Zgōrze dostowo miano Gōra
Redena, powstowo na nim Miyjski Park.
We
Krōlewskij Hucie i w Chorzowie
Ôd
1922 r. grof mo już u stōp niy ino Königshütte, ino Królewsko
Huta, za to ôd 1936 r. Chorzōw. Ale stoji na swojim placu, chocioż
klimat niy ma już taki korzistny. Ôsobliwie tyn polityczny. We 1939
roku ôn sie już pokazuje toksyczny. Na wiosna pamiyntnego roku
kōnflikt Polski ze III Rzeszōm stowo sie widoczny gołym ôkym,
Hitler fołdruje Gdańsk i pōmorskigo pasa, a we ôdpowiedzi na
zwiōnzanie sie Polski ze Anglijōm, gniewnie wypowiado
polsko-niymiecko deklaracyjo ô niyużywaniu siyły we 1934 r. We
ślōnskim wojewōdztwie, regyrowanym ôd wojewody Michała
Grażyńskigo, stōsōnek do ôdwilży we polsko-niymieckich
relacyjach ze strōny władze i człōnkōw patryjotycznych
ôrganizacyji uformowanych na grōncie walki ze Niymcami tak by tak
było dycki specyficzne. Ale ma MZS, na wiela ino poradziōł,
kōnsekwyntnie strzimowoł przejawy germanofobije, staroł sie im
zapobiegać i je wyciszać. Chocioż we 1939 ta polityka ôficyjalnie
sie niy zmiyniyła, gorke gowy sie czuły moc mynij kōntrolowane.
Niy ino jak sie rozchodzi ô słowa, ale tyż czyny.
18
lipca 1939 postrzylōno figura ôd Redena spado ze zokla.
Prowdopodobnie sprowcy to działŏcze Związku Stowarzyszeń Polskich
Chorzowian. Ale niy przeszło siedym tydni, jak Polske Wojsko, co
we 30. latach zainstalowało sie strategicznie na Górze Wyzwolenia
(jak za tyn czas przekrzciyli Gōra Redena), bez zbudowanie niydaleko
dynkmalu potynżnego schrōnu kōmanda, ôpuściyło Chorzōw i
ôgōlnie Ślōnsk. A miasto stało sie nazod Königshütte.
23 czyrwca 1940 roku ôdrestaurowany von Reden – jego figura, chocioż popszniōno, niy straciyła sie – szczyńśliwie nazod stowo na zoklu. Ale inkszym, bo tyn piyrwyjszy, marmurowy zastōmpiōł nowy z wapiynia, ze inskrypcyjōm: „We 1852 postawiyli tyn dynkmal twōrcy ślōnskigo berkmaństwa, wdziynczno berkmańsko i hutniczo industryjo jak tyż robotnicy Ślōnska. We 1939 ôbalyli go Polocy we ślepyj niynawiści. We 1940 ôdbudowoł go po zwyciynstwie Wielkich Niymiec robotniczy Ślōnsk”. Do piyrwyjszego napisu dodali dwa ôstatnie zdania. Klimat sprzijoł takimu jynzykowi, norodowosocyjalistyczne Wielke Niymcy po zwyciynstwie nad Francyjōm stoły prawie na samym wiyrchu potyngi, do piyrszyj przegranyj miało dojś dopiyro za pora miesiyncy na niebie ôd Anglije. Nowy dynkmal ôdsłōniyli 7 lipca 1940, a jubel zaszczyciyli swojim udziałym dwa nazistwoscy prōminyńcio: prziwōdca Niymieckigo Frōntu Prace Reichminister Robert Ley i zastympca gauleitra Ślōnska Ftitz Bracht (ôd 1941 gauleiter Gōrnego Ślōnska).
Grof twōj wrōg!
Ôdnowiōny
Reden spyndzo na swojij gōrze ledwo pora lot. W styczniu 1945 trefio
go smutny kōniec i zdowało by sie, że definitywny. Po drugi roz
ściepniynto ze zokla statua prowdopodobnie je przetopiōno
jako ajza bez wertu... Ale niy cołko. Jak sie po latach pokoże,
ôcaleje gowa, ukryto i przechowano.
Klimat
zmiynio sie zaś, i to tuplowanie. Polski Chorzōw to niy ma miyjsce
na upamiyntnianie pruskigo grofa. Mało tego: we Ludowyj Polsce
skłodanie hołdōw leda jakymu grofowi je niy do pōmyślynio. Grof
twōj wrōg! Znaczy klasowy.
Na nastympno zmiana klimatu trza było czekać aż do wolnyj Polski, a nawet do nowego XXI wieku. We 2002 r. chorzowscy radni pochylyli sie nad propozycyjōm Stowarziszynio Miyłośnikōw Chorzowa, żeby grof Reden do Chorzowa wrōciōł. I postanowiyli, że ôd niego dynkmal bydzie prziwrōcōny, ino już we inkszym miyjscu. Ale we miyjscu godnym. Zrekōnstruowany dynkmal ôd von Redena autorstwa Augusta Dyrdy bōł ôdsłōniynty na Rynku we Chorzowie 6 września 2002; jak prawi napis na zoklu, we 250. rocznica narodzin F.W. Redena i 200. rocznica ôtwarcio Krōlewskij Huty.
