Weźmy na przykład „Zasady pisowni języka śląskiego” językoznawcy, kierownika zakładu kroatystyki, doktora habilitowanego Henryka Jaroszewicza, profesora Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest to niezwykle cenne i ważne dzieło, a Autorowi należy się pochwała za wykonaną pracę. Trwała ona kilka lat, a za książkę - inaczej niż ja za mój translator - Autor pobierał opłatę. Mimo to Bartłomiejowi Wanotowi opisanie błędów i niekonsekwencji, które się w tym wydawnictwie pojawiły, zajęło prawie dwadzieścia stron. Dzięki temu jednak Autor mógł swoją pracę udoskonalić.

Jeżeli zatem stwierdzamy, że niekaceptowalne jest publikowanie darmowego narzędzia, bo zdarzają się w nim błędy, to tym bardziej musielibyśmy dojść do wniosku, że sprzedaż książki z błędami jest wyłudzeniem, a to byłby przecież absurd. Tak długo jak język śląski nie będzie miał wsparcia państwa, nie możemy oczekiwać cudów nawet wtedy, gdy jest mowa o opracowaniu zupełnie nieskomplikowanym dla prawdziwego językoznawcy.

Czy translator tłumaczy słowo w słowo?

Zainteresowały mnie uwagi dotyczące tego, jak translator sobie radzi z rozmaitymi pojęciami. Przywołane zostały m.in. „wózek dziecięcy”, „kawa zbożowa”, „bita śmietana”, „atak serca” i „bal kostiumowy”. Rzeczywiście dla laika ich brak może być zastanawiający, dlatego wyjaśnię, dlaczego - przynajmniej na razie - translator ich nie obsługuje.

Przy pracy nad tego typu narzędziem konieczne jest przyjęcie kryterium częstotliwości występowania danego pojęcia. Jeżeli ma ono być przydatne jak najczęściej, to zaczyna się od określeń, co do których jest większe prawdopodobieństwo, że znajdą się w tekście, który użytkownik wstawi do tłumaczenia.

Wymienione pojęcia, ponieważ składają się z dwóch słów, określane są bigramami. Zajrzyjmy zatem do Korpusu Współczesnego Języka Polskiego i sprawdźmy, które miejsca na liście frekwencyjnej bigramów zajmują poszczególne określenia:

• „wózek dziecięcy”: 145358,
• „kawa zbożowa”: 92908,
• „bita śmietana”: 72801,
• „atak serca”: 56790,
• „bal kostiumowy”: brak.

Nietrudno zauważyć, że terminy te są daleko na liście priorytetów tego, co powinno się znaleźć w translatorze. Na 109. miejscu jest natomiast „na przykład”, na 123. „na pewno”, a na 176. „od razu”. To takie bigramy są priorytetem i one się w translatorze znalazły.

Częściej też rozmawiamy o godzinie, niż dostajemy ataku serca albo jemy bitą śmietanę, dlatego translator ma zaprogramowane radzenie sobie z tłumaczeniem „wpół do pierwszej” na „pōł jednyj” albo „piętnaście po szóstej” na „sztwierć na siedym”.

Skupienie się na rzadkich lub, jak w przypadku balu kostiumowego, przestarzałych pojęciach byłoby zatem zbędną pracą, ponieważ nijak nie zwiększałaby ona przydatności narzędzia.

Co z tym wōzykym?

Tu muszę jeszcze dodać uwagę co do proponowanych tłumaczeń. Przy sprawie „wózka dziecięcego” pojawiło się stwierdzenie, że tłumacz podaje „wōzyk dzieckowy”, a powinien przekładać na „koloska”. Nie wiem, dlaczego miałby tak robić. Ja od dziecka znam wyłącznie określenie „wōzyk” i już Michał Przywara w swoim słowniku z początku XX wieku podał na stronie 377.: „wōzek -zka, wozyk -zyka – Kinderwagen”.

„Koloska” notuje Olesch i Kallus, ale gdy zajrzeć do korpusu śląskiego, to słowo jest użyte dwa razy: w cieszyńskim „Milka z trześni” Katarzyny Szkaradnik i w Gazecie Ustrońskiej w 2018 roku. „Wōzyk” w kontekście dzieci za to mamy wielokrotnie, m.in. w „Gościu Niedzielnym” z 1931 („To było na bawidełko, na lalka, na konika, na wozyk”), „Gazecie świętochłowickiej” z 1934 („na prominadach pełno ludzi, porek i wozyków z dziećmi”) czy w pracy konkursowej uczennicy gimnazjum w Zdzieszowicach w 2020 roku („Jak już małe prziszło na świat, a nie rodziyli se wtedy we szpitalach, jyno we dóma, to cza bóło tyż pomyjśleć, coby kupić jaki wózyk”).

Inne uwagi

Pojawiły się też przykłady tego, że translator tłumaczy źle „dziwoko świnia” na „dziko świnia” zamiast na „dzik”; „mōm rod twoja matka” na „mam rod twoją matkę” zamiast „lubię twoją matkę”; „wielko woda” na „wielka woda” zamiast na „powódź”; „wrawo woda” na „wrawo woda” zamiast na „wrzątek” i nie zna „siyrocy dōm”, co ma oznaczać sierociniec.

Jeśli idzie o polskie „sierociniec”, to translator tłumaczy to na „siyrociniec” śladem „Duchów wojny” Alojzego Lyski („Weznom go kaj do siyrocińca i zrobiom z niego bolszewika.”) czy „Gustla a Fridek” Stanisława Neblika („mama znodła se inkszego i uciykła z nim, a Gustle dała do siyrocińca”). Określenia „siyrocy dōm” nie zna i nie jest mi znane żadne użycie takiego pojęcia. Nie zna też słowa „siyrocy”, ponieważ polskie „sierocy” jest dopiero 51992. w liście frekwencyjnej, a więc jest daleko na liście priorytetów.

Jeśli natomiast chodzi o pozostałe frazy, to nie zostają one obsłużone przez translator, bo jest on pomyślany dla całego Górnego Śląska i obsługuje pełny ślabikorz. Osoba kompetentna w zasadach pisowni języka śląskiego natychmiast zwróci uwagę, że przykłady zawierają błędy ortograficzne. „Dziwoko” w zapisie ślabikorzowym jest przysłówkiem, więc translator przekłada to na polskie „dziko”. „Rod” to pierwiastek chemiczny, więc przekłada na polskie „rod”. Przy „wrawo” i „siyrocy” uczciwie zaznacza gwiazdką, że tych słów nie zna. Przy „wielko” też nie znalazł danego słowa, więc sprawdził, czy w nim nie ma literówki i czy gdyby zapisać „wielko” zamiast „wielkŏ”, coś by się znalazło.

Bardzo jednak dziękuję za te sugestie, bo dużej odwagi wymaga dzielenie się swoimi przemyśleniami, gdy niekoniecznie się ma językowe, językoznawcze czy informatyczne kompetencje.

Jak przełożyć „mōm rŏd” na polski?

À propos „mōm rŏd”. Zdawałoby się, że pytanie zawarte w śródtytule ma oczywistą odpowiedź: „lubię”. Problem pojawia się jednak w przekładzie maszynowym, ponieważ w „mōm rŏd” mamy informację o płci osoby mówiącej, a przy „lubię” – nie. Można zatem przetłumaczyć ze śląskiego na polski, ale z polskiego na śląski już mielibyśmy kłopot.

Dodatkowo taki luźny frazeologizm jest szczególnie trudny do obsługi maszynowej przez to, że zależnie od kontekstu można powiedzieć „mōm rŏd”, „rŏd mōm”, „mōm fest rŏd”, „mōm to fest rŏd”, a nawet „mōm take rzeczy naprŏwdã fest rŏd”. Prawidłowe maszynowe przełożenie każdego z tych przykładów jest teoretycznie możliwe, ale między „mōm” i „rŏd” może wystąpić właściwie nieskończona liczba konfiguracji słów, więc zaprogramowanie prawidłowego przekładu wszystkich jest w zasadzie niewykonalne.

Z tego powodu translator w ogóle nie obsługuje tej frazy i prowizorycznie oddaje „lubić” jako „lubić”, bo żadne lepsze rozwiązanie nie przyszło mi jak na razie do głowy.

Podobny problem pojawia się, gdy do przekładu na śląski mamy jakiś imiesłów, np. „Znałem dziewczynę pochodzącą z Grecji”. Nie mamy tu informacji o czasie: „Znam dziewczynę pochodzącą z Grecji” i „Będę znał dziewczynę pochodzącą z Grecji” również używają formy „pochodzącą”. Gdybyśmy chcieli to przełożyć na śląski, w każdym przypadku musielibyśmy dodać informację o czasie: „co pochodziyła z Grecyje”, „co pochodzi z Grecyje” i „co bydzie pochodzić z Grecyje”.

W związku z tym, że podpowiedź co do czasu jest w zupełnie innych częściach zdania w polskiej wersji, jest to problem właściwie nierozwiązywalny w świetle możliwości technicznych obecnego translatora, dlatego po prostu poda on formę „pochodzōncõ”. Niedawno jednak zostało zaproponowane nowe rozwiązanie techniczne, które niesie nadzieję, ale rozpracowanie i zaadaptowanie go wymaga czasu.

Czy translator jest zgubą dla języka śląskiego?

Pojawiły się też zarzuty, że sillingowe narzędzie psuje język, ponieważ tłumaczenia proponowane przez nie idą w świat, ludzie przyjmują je bezkrytycznie i uczą się błędnych form. Dowiedziałem się, że nawet artykuły na Wikipedii są pisane nieprawidłowo przy użyciu translatora. Podany został gdzieś też przykład zeszłorocznej kompromitacji, gdy trzecie miejsce na jednoaktówkę po śląsku zajęła praca napisana po polsku, przepuszczona przez translator i prawdopodobnie bez korekty przedstawiona do konkursu.

Można byłoby mieć obiekcje do translatora, gdyby poziom publikowanych tekstów spadł po jego udostępnieniu. Ale niech osoby zarzucające translatorowi psucie języka uczciwie odpowiedzą sobie na pytanie, czy język śląskiej Wikipedii wcześniej był lepszy. Czy na przykład zdania „Wolfowy bandy majům echt uokryślůno drinhjyrarchijo. Wolfy majům rozwińjůno zistyma kůmůńikacyje śe při půmocy ćelskowy godki” albo „We madżōngã zwykle siye szpila s 136 wyrflami. Wyrfle sōm miyeszŏne a niyskŏrzi ônaczōne we 4 mury, kŏżdy po 2 sztoki 17 wyrfli. 26 sztokōw je urziwanych do stawiyaniyŏ rynki sztarŏwyj, 7 do formowaniyŏ trupiygŏ muru, a resztŏ 35 sztokōw do dalszegŏ graniyŏ” są w ogóle przejawami języka śląskiego?

Podobnie szczerze warto byłoby odpowiedzieć sobie na pytanie, czy jednoaktówki pisane bez użycia translatora są przykładami językowej wirtuozerii. Jedne są lepsze, inne gorsze, ale do doskonałości im wiele brakuje.

Trzecim pytaniem, na które krytycy powinni sobie odpowiedzieć, jest to, czy gdy ktoś wsiada za kierownicę, rozpędza się nadmiernie i wjeżdża w przystanek pełen ludzi, to też dochodzą do wniosku, że winę ponosi samochód. W obu przypadkach mamy do czynienia z narzędziami wykorzystywanymi nieodpowiedzialnie przez dorosłych ludzi. Jeżeli obarczenie samochodu winą byłoby nonsensem, to tym samym są pretensje wobec translatora. Gdyby strażnicy czystości języka śląskiego swoją energię poświęcili na edukowanie, jak korzystać z narzędzi językowych, zamiast na narzekanie na translator, zapewne wypadków niewłaściwego używania go byłoby mniej.

Trzeba też zwrócić uwagę, że tłumacze maszynowe nigdy nie podają w stu procentach idealnego przekładu. Widziałem dyskusję, gdzie przywoływany był tłumacz Google, który nie radzi sobie nawet z przymiotnikiem „śląski” w przekładzie na śląski. Ale tak naprawdę nie trzeba szukać w tak małym języku. Wielkie, miliardowe korporacje nie są w stanie stworzyć narzędzia tłumaczącego idealnie z jednego dużego języka na inny duży język mimo tego, że robią to dla zysku i mają na to nieograniczone w praktyce środki.

Wciąż trwają kontrowersje związane z maszynowymi tłumaczeniami tytułów wideo na YouTube, gdzie co rusz pojawiają się kwiatki w rodzaju „Czy ktoś źle obliczył DOOM w Czarnobylu?” („Did one miscalculation DOOM Chernobyl?” czyli „Czy jeden błąd w obliczeniach ZGUBIŁ Czarnobyl?”), a na eBay można kupić na przykład kasety „wykonane w indyku” („made in Turkey”), bo angielskie „Turkey” może znaczyć zarówno „Turcja”, jak i „indyk”.

Błędy są nieodłączną częścią maszynowego tłumaczenia rozwijanego za gigantyczne pieniądze i przy gigantycznych zasobach. Pochlebia mi, że krytycy widzą we mnie kogoś, kto ma możliwości większe niż warte miliardy dolarów międzynarodowe koncerny, ale takim oczekiwaniom sprostać niestety nie jestem w stanie.

I ostatecznie może warto sobie zadać pytanie, czy naprawdę język śląski jest tak słaby. Jeżeli przez dwieście lat nie zniszczyły go machiny dwóch państw, to naprawdę miałby go zniszczyć translator, co przy nim sobie dłubie jeden typ? Bądźmy poważni.