Początki osadnictwa żydowskiego w Katowicach były skromne: w 1840 roku osiedliły się tu zaledwie dwie rodziny – łącznie 12 osób. Pruska polityka tolerancji religijnej i gwałtowne uprzemysłowienie Górnego Śląska spowodowały szybki wzrost populacji. Do 1866 roku, w którym gmina synagogalna uzyskała status samodzielnej jednostki, odłączając się od Mysłowic, liczba Żydów wzrosła do 624 osób. Już w tym czasie żydowscy mieszkańcy, dzięki swojej przedsiębiorczości, zamożności i inteligencji, wpłacali do budżetu miasta 37% środków, stając się istotnym czynnikiem jego rozwoju.
Miejsc modlitwy było za mało, dlatego zdecydowano o budowie Synagogi Wielkiej
Wraz ze wzrostem populacji, pierwotne miejsca modlitwy szybko okazały się niewystarczające. W 1856 roku Heimann Fröhlich podjął pierwszą próbę budowy synagogi, lecz plan ten ostatecznie nie doszedł do skutku. Przez lata nabożeństwa odbywały się w wynajmowanych pomieszczeniach prywatnych, m.in. w domu Sommera oraz Salomona Goldsteina.
Pierwsza murowana synagoga została wzniesiona w latach 1861-1862 na działce zakupionej od Tiele-Wincklerów, przy skrzyżowaniu Grundmannstrasse i Schillerstrasse (dzisiejsze ulice 3 Maja i Słowackiego). Była to budowla w stylu neoromańskim (Rundbogenstil), zaprojektowana przez mistrza murarskiego Ignatza Grünfelda. Synagoga miała wymiary 20,50 x 10,30 m i mogła pomieścić 320 osób.
W 1883 roku ukończono rozbudowę, którą zaprojektował Carl Häusler, i nadano jej neomauretańską fasadę z kopułą. Mimo powiększenia do ponad 500 miejsc, przyłączenie Bogucic i Zawodzia do okręgu synagogalnego w 1884 roku sprawiło, że nawet ona przestała wystarczać. W 1890 roku petycja podpisana przez 175 członków gminy, wskazująca na niebezpieczne przepełnienie i konieczność organizowania w hotelach dodatkowych nabożeństw (Nebengottesdienst), wymusiła decyzję o budowie nowej, monumentalnej Synagogi Wielkiej.
Konferencja Katowicka podjęła decyzję o założeniu nowych osad żydowskich w Palestynie
Rozwój katowickiej gminy zyskał kluczowe znaczenie w szerszym kontekście politycznym i ideologicznym. Leżące na styku dwóch odmiennych światów – Imperium Rosyjskiego, w którym Żydzi cierpieli z powodu pogromów, oraz Cesarstwa Niemieckiego, gdzie proces emancypacji zrealizował się w pełni – Katowice stały się idealnym miejscem dla historycznego wydarzenia. Dlatego właśnie, w listopadzie 1884 roku, miasto gościło pierwsze ogólnoeuropejskie spotkanie protosyjonistów, znane jako Konferencja Katowicka (Kattowitzer Konferenz). Zjazd, zwołany m.in. z inicjatywy Leona Pinskera, podyktowany był potrzebą zapewnienia bezpiecznej lokalizacji dla delegatów przybywających ze Wschodu.
W Katowicach narodziła się Miłość do Syjonu (Chibbat Syjon). Rabin Ozjasz Thon pisał w 1934 roku: „Syjonizm się urodził w Bazylei. W Katowicach narodziła się Miłość do Syjonu, Bazylea uczyniła z Katowic historyczną nazwę dla narodu żydowskiego”. Konferencja Katowicka, która podjęła decyzję o założeniu nowych osad żydowskich w Palestynie, jest do dziś odnotowywana jako kluczowy krok w historii syjonizmu. Katowice na krótki czas stały się pomostem między dwiema odmiennymi społecznościami Żydów: wschodnio- i zachodnioeuropejskich.
Budowę synagogi nadzorował rabin dr Jacob Cohn
Centralną postacią katowickiej gminy przez 44 lata, począwszy od 1872 roku, był rabin dr Jacob Cohn (1843–1916). Jego życie i działalność odzwierciedlają dążenie gminy do pełnego osadzenia w kulturze niemieckiej, przy jednoczesnym zachowaniu wierności tradycji. Cohn odebrał gruntowne wykształcenie. Jego formacja intelektualna była związana z nurtem neoortodoksji, która zalecała integrację Żydów z nowoczesnym społeczeństwem przy ścisłym przestrzeganiu wszystkich zaleceń religii. Był aktywny w sferze edukacyjnej i społecznej. Od 2 stycznia 1872 roku do 1914 roku nauczał religii w Miejskim Gimnazjum i Liceum. Był założycielem i dyrektorem szkoły hebrajskiej w Katowicach. Był aktywny społecznie na skalę ponadregionalną: działał jako członek Stowarzyszenia Nauczycieli Izraelitów na Śląsku i w Poznaniu oraz Związku Nauczycieli Religijnych Żydów w Rzeszy Niemieckiej.
Z wielkim zapałem i ogromnym zaangażowaniem Cohn nadzorował budowę Wielkiej Synagogi, a z okazji jej otwarcia w 1900 roku, napisał i wydał kronikę gminy pt. Geschichte der Synagogen-Gemeinde Kattowitz O.-S. Opatrzył swoją pracę optymistycznym mottem z Księgi Hioba: „War auch dein Unfang klein, Deine Zukunft wird sich herrlich gestalten.” – „Choć początek twój był skromny, koniec okaże się wielki” (Hiob 8,7).
Otwarcie Wielkiej Synagogi odbyło się 12 października 1900 r.
Decyzja o budowie Synagogi Wielkiej przy August-Schneider-Strasse (dziś ul. Mickiewicza) była podyktowana potrzebą stworzenia świątyni, która poziomem wykonania i wyposażeniem odpowiadałaby randze rozkwitającej gminy. Uroczyste otwarcie nastąpiło 12 października 1900 roku.
Projektantem był syn budowniczego pierwszej synagogi, Max Grünfeld, a budowę prowadziła firma Ignatz Grünfeld Baugeschäft. Gmach, jeden z największych domów modlitwy w ówczesnych Niemczech, mógł pomieścić blisko 1200 osób. Styl architektoniczny łączył elementy neogotyku, neorenesansu i stylu mauretańskiego. Całkowity koszt budowy zespołu budynków, wraz z ogrodem, osiągnął 500 tys. marek.
Synagoga charakteryzowała się monumentalną architekturą, wzorowaną na budowlach niemieckich synagog reformowanych, m.in. z Berlina i Bochum. Wyróżniała się wielką, zdobioną kopułą na ośmiobocznym tamburze. W bocznych ścianach umieszczono olbrzymie, późnogotyckie okna udekorowane maswerkami.
Pełniła funkcję duchowego i kulturowego serca gminy przez 39 lat. W jej wnętrzach prowadzono regularne nabożeństwa, w tym specjalne popołudniowe nabożeństwa Mincha dla młodzieży w soboty. Działał tu chór chłopięcy pod dyrekcją Jerzego (Georga) Steinitza. Odbywały się w niej również uroczyste modlitwy z okazji polskich świąt narodowych (np. Święta Konstytucji 3 Maja), w których brali udział przedstawiciele polskich władz.
Świadectwem dbałości o komfort wiernych i zamożności gminy było unikalne rozwiązanie urbanistyczne: jezdnię przylegającą do budynku pokryto warstwą korka w celu jej wyciszenia, zapobiegając zakłócaniu spokoju nabożeństw przez hałas uliczny.
Dr Kalman Chameides i dr Mordechaj Vogelman - najważniejsze postaci duchowne przed wybuchem II wojny światowej
Cohn zmarł 23 kwietnia 1916 roku i został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Kozielskiej. Jego córka, Selma Cohn, wyszła za mąż za Arthura Kochmanna, prawnika z Gliwic. Ich córka, a wnuczka rabina, Susanna poślubiła włoskiego dyplomatę Giuseppe Renzettiego, który był zadeklarowanym faszystą. Mimo żydowskich korzeni, Susanna sama też była faszystką aż do śmierci w 1973 roku. Była celebrytką berlińskich salonów, a jej portret w stroju bawarskim trafił na okładkę nazistowskiego magazynu „Elegante Welt” w 1933 roku, będąc promowany jako przykład „aryjskiej urody”. Wiadomo, że Adolf Hitler osobiście adorował Susannę, obdarzał ją kwiatami i całował w rękę, mimo świadomości jej pochodzenia.
Po wieloletniej posłudze rabina Cohna i krótkiej kadencji jego następcy, dr. Dawida Braunschweigera, najważniejszymi postaciami duchowymi przed wybuchem II wojny światowej stali się dr Kalman Chameides (1902–1943) i dr Mordechaj Vogelman (1896–1984).
Chameides, który ordynację rabinacką uzyskał w 1929 roku, był ostatnim oficjalnie wybranym rabinem katowickiej gminy. Wyróżniał się szeroką działalnością społeczną i edukacyjną: był znany z umiejętności prowadzenia wykładów w czterech językach, pełnił funkcję sędziego Av Beit Din i kapelana wojskowego, a także współtworzył Stowarzyszenie Rabinów Województwa Śląskiego. Jego działalność koncentrowała się również na promocji edukacji (np. zakładanie szkół żydowskich, w tym szkoły Beis Jaakow dla dziewcząt) i świadomości narodowej, będąc tym samym rabinem-społecznikiem w nowej, polskiej rzeczywistości Górnego Śląska. Dr Vogelman, znawca Talmudu i Midraszu, pełnił funkcję asesora rabinackiego, tymczasowo sprawował urząd rabina (gdy Chameides uczył się języka polskiego) oraz był prekursorem idei żydowskiego przedszkola w Katowicach.
W obliczu nadchodzącej wojny, rabin Chameides zrezygnował z prestiżowego stanowiska w Anglii i wrócił do Katowic, aby być ze swoją społecznością. Po inwazji niemieckiej, wraz z rodziną, uciekł na wschód, trafiając do getta lwowskiego, gdzie zmarł na tyfus w 1943 roku. Wcześniej udało mu się uratować swoich synów, Herberta i Leona, którzy zostali ukryci przez metropolitę Andrzeja Szeptyckiego. Leon Chameides, urodzony w Katowicach w 1935 roku, został później znanym w USA kardiologiem pediatrą i wieloletnim wykładowcą. Natomiast dr Vogelman, jako jedyny z katowickich rabinów, uniknął Zagłady, wyjeżdżając do Palestyny, gdzie zmarł w 1984 roku.
Symbol dumy i zamożności katowickich Żydów zniszczony przez niemieckich okupantów w pierwszych dniach wojny
Wielka Synagoga, symbol dumy i zamożności katowickich Żydów, została zniszczona przez niemieckich okupantów. Źródła wskazują, że Synagoga spłonęła wieczorem 8 września 1939 roku. Ogień został podłożony celowo przez Niemców, a władze ściśle nadzorowały, aby nikt nie podejmował próby gaszenia, a strażakom nakazano jedynie zabezpieczać sąsiednie budynki. Dach z charakterystyczną kopułą zawalił się około godziny 3:30 nad ranem 9 września. Akt zniszczenia był od samego początku cynicznie maskowany. Gazeta „Kattowitzer Zeitung” z 9 września 1939 roku podała fałszywą informację, według której pożar był wynikiem starcia wojsk niemieckich z żołnierzami ukrywającymi się w Synagodze. 20 września 1939 roku niemiecka Policja Budowlana nakazała Gminie Żydowskiej rozebranie pozostałych ruin na własny koszt, a 23 lutego 1940 roku wystąpiła z wnioskiem o wykreślenie Synagogi z miejskiego planu rzutu.
Choć serce gminy - świątynia - spłonęło, przyległe budynki Centrum Gminnego przetrwały, szybko przyjmując nową funkcję. Obok Wielkiej Synagogi, w 1937 roku wzniesiono nowoczesny, pięciopiętrowy budynek administracyjny Gminy. Stanowił on centrum kulturalne, mieszcząc sale modlitewne, mykwę i biura. W czasie okupacji, w części niezniszczonych budynków Gminy Żydowskiej ulokowano siedzibę Gestapo.
Budynki administracji Gminy i mykwy, które znajdowały się na tyłach Synagogi, zostały po wojnie zaadaptowane najpierw na redakcję czasopism lokalnych, a później na przychodnię zdrowia.
Równolegle wzniesiony i podobny bryłą budynek szkoły (obecnie Liceum im. Mickiewicza) również przetrwał i funkcjonuje do dziś.
Obecnie w miejscu, gdzie znajdowała się Wielka Synagoga, między ulicami Mickiewicza i Skargi, rozpościera się niestety zdegradowana do roli miejsca handlu tanim towarem przestrzeń nazwana placem Synagogi. Rada Miasta Katowice uchwałą z 8 października 1990 roku formalnie przyjęła tę nazwę. Wcześniej, 27 czerwca 1989 roku, odsłonięto pomnik upamiętniający Żydów, mieszkańców Katowic, zgładzonych przez niemieckiego okupanta w latach 1939–1945. W jego odsłonięciu uczestniczył syn ostatniego rabina Leon Chameides.
Może Cię zainteresować:
Dni Kultury Żydowskiej w Katowicach. Piotr Fuglewicz o naukowcach, którymi za mało się chwalimy
Może Cię zainteresować:
