Płaskorzeźba Orła autorstwa Stanisława Szukalskiego powróci na plac Sejmu Śląskiego w Katowicach?

Szukalski na Śląsku

Stanisław Szukalski urodził się 13 grudnia 1893 roku w miejscowości Warta pod Sieradzem. Dziesięć lat później z rodziną wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Tam w polonijnej atmosferze zdobywał pierwsze artystyczne wykształcenie. Później studiował w Polsce. Zdobył też względną popularność. Podróżował po Europie i często też wracał do USA.

Skąd wziął się na Górnym Śląsku? Można przyjąć, że przyjechał tu na własne życzenie. Już w latach 20. XX wieku chętnie wracał do nowo odrodzonej Polski. W 1930 roku podczas pobytu w Hollywood napisał list do wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego. Zaproponował w nim, że stworzy w Katowicach gigantyczny pomnik. Monument miał nazywać się „Wiecznica Baczności – Pomnik Warty”.

Grażyński był temu pomysłowi przychylny, ale jednocześnie zapewnił artystę, że na realizację trzeba poczekać. W tym czasie Śląsk (jak i większość Europy) wychodził z kryzysu gospodarczego. Mało kto chciał stawiać pomniki. Przełom nastąpił w 1936 roku, kiedy to rzeźbiarz został sprowadzony do Katowic dzięki pieniądzom ze Skarbu Państwa.
Miejmy na uwadze, że wydarzyło się to 3 lata przed wybuchem II wojny światowej.

Więcej o historii Stanisława Szukalskiego przeczytacie tutaj: Odkrył go dla świata Leonardo DiCaprio, dla którego był jak dziadek. Oto Stanisław Szukalski. Artysta, geniusz

U Szukalskiego zamówiono trzy monumentalne dzieła, które miały zostać zrealizowane w Katowicach:

• 9-metrowej wysokości pomnik króla Bolesława Chrobrego,
• wielkie płaskorzeźby muskularnego górnika i trzech Ślązaczek na fasadzie Muzeum Śląskiego,
• płaskorzeźba piastowskiego orła na Gmachu Urzędów Niezespolonych (czyli obecnego budynku przy placu Sejmu Śląskiego 1).

Po wkroczeniu nazistów do Katowic, płaskorzeźba na fasadzie Muzeum Śląskiego została rozebrana razem z całym budynkiem. Niedokończony pomnik Chrobrego powstawał w Warszawie i tam został zbombardowany.

Budynku Urzędów Niezespolonych okupantom nie opłacało się rozbierać, bo woleli go po prostu zająć, ale wisiało na nim coś, co kuło w oczy - ogromny orzeł piastowski, wykonany z dolomitu. Tak oto orzeł ukończony w 1938 roku, został dosłownie zdrapany z fasady gmachu w 1939 roku. Pozostała po nim dziwna pusta przestrzeń na fasadzie.

Co było dalej?

Szukalski przed wojenną zawieruchą skrył się w znanych mu Stanach Zjednoczonych. Tam też dokonał żywota w biedzie, ale jednocześnie stał się przyszywanym "polskim dziadkiem" aktora Leonardo DiCaprio.

W Polsce nastał socjalizm. Władze mało interesował jakiś artysta z Ameryki. Do tego sporo się budowało. Przy placu Sejmu Śląskiego 2 w 1979 roku stanął nowy gmach - Centrum Kształcenia Ideowo-Wychowawczego Kadr Robotniczych PZPR (dzisiejsze Katowice - Miasto Ogrodów) I tak się złożyło, że niemal idealnie zakrył tę niezręczną pustkę na fasadzie sąsiedniego budynku, na której kiedyś wisiał Orzeł Szukalskiego.

Czyli problem z głowy! Prawda?

No właśnie nie! Mimo tego, że płaskorzeźba zdobiła przestrzeń Katowic jedynie przez rok, to mało kto o niej zapomniał. W 2009 roku - 70 lat po zniszczeniu płaskorzeźby - powstał Społeczny Komitet odtworzenia reliefu Orła Piastowskiego autorstwa Stanisława Szukalskiego. Honorowym prezesem organizacji został Henryk Buszko - architekt znany z takich realizacji, jak katowickie osiedla Gwiazdy i Tysiąclecia. Wraz z nim Stowarzyszenie powołali prof. dr hab. Wiesław Banyś i prof. dr. hab. Janusz Janeczek z UŚ.

Członkowie stowarzyszenia organizowali składki na rzecz działalności, apelowali o wsparcie do prezydenta Bronisława Komorowskiego. Stworzyli nawet kosztorysy - wszystko miało wtedy zamknąć się w kwocie około 332 tys. złotych. Członkowie chcieli, żeby Orzeł wrócił na swoje miejsce najszybciej jak tylko się da. Niestety wtedy się to nie udało.

Przełom nastąpił w latach 20. XXI wieku. Do 2021 roku w gmachu przy placu Sejmu Śląskiego 1 mieścił się wydział filologiczny Uniwersytetu Śląskiego. Później kupił go Sąd Apelacyjny w Katowicach. Budynek musi przejść wielomilionowy remont, na który zgodę wyraził wiceminister sprawiedliwości Arkadiusz Myrcha w październiku 2024 roku.
Dodatkowo wszystko zbiegło się w czasie z planami Katowic dotyczącymi przebudowy pl. Sejmu Śląskiego. Pomysłowi powrotu Orła przychylny był też Konserwator Zabytków.

Do rozwiązania pozostają jedynie dwie kwestie. Pierwsza - finansowania: inwestycja musi zostać wprowadzona do planu finansowego Sądu Apelacyjnego w Katowicach na 2025 rok.

Druga jest bardziej skomplikowana - puste miejsce po płaskorzeźbie zasłaniają słynne “lub, lub, lub, lub”.
Orzeł mógłby znajdować się w pierwotnym miejscu, biorąc pod uwagę, że pod licówką mogą nadal być kanelowane służki przypominające schodzące na dół wstęgi - element oryginalnego projektu.

Z drugiej strony nowy Orzeł Szukalskiego mógłby znajdować się po drugiej stronie budynku. Byłby widoczny z ul. Jagiellońskiej. Takiego zdania jest wiele osób zaangażowanych w sprawę.

- Jak widać idea rekonstrukcji ustała i teraz znowu wypływa - powrót do pierwotnej lokalizacji jest chyba dziś nienajlepszym pomysłem ze względu na złą ekspozycję reliefu. Pomysł Henryka Buszki w innym miejscu był lepszy i na niego zbieraliśmy fundusze, a było to w 2010 roku . Wybrano kamień - dolomit z Chorwacji. Autorem orła miał być Wiesław Arminaitis z Bielska-Białej - mówi architekt prof. Ryszard Nakonieczny, znawca placu Sejmu Śląskiego i Dezember Palast.

Mimo wszystko wygląda na to, że wszyscy są zgodni - orzeł powróci. Jest wola społeczna, akceptacja Ministerstwa Sprawiedliwości, ambitne plany Miasta Katowice, chęć zarządcy budynku. Na rekonstrukcję Orła zgodzili się nawet spadkobiercy praw autorskich do dzieł Szukalskiego. Musimy jedynie czekać…