Grzegorz Kulik: Nojbarzij ślōnski wulgaryzm. Skōnd sie wziōnło słowo „ciul”?

We ôstatnich tydniach skuli polskij histeryje naôbkoło wystawy „Nasi chłopcy” we Gdańsku na zicher żeście ôdmiyniali słowo „ciul” bez wszyske przipodki. Niy bydymy sam żodnymu urōngać, ino rozwożać, jak ôno sie pokozało we naszym jynzyku.

Radzi go używōmy

We lingwistyce sie pado ô słowach, że sōm produktywne, jak ôd nich sōm tworzōne rozmajte inksze. Tōż „ciul” je produktywny. Idzie kōmuś ciulnōńć i to ôznaczo „piznōńć”. Jak sie kōmuś ciulnie coś, to znaczy, że sie coś kōmuś porwało. Coś może być ciulate, tōż mieć niski kwalityjt. Idzie coś zrobić ciulato, co ôznaczo „źle”. Idzie ciulać kogoś, tōż abo prać, abo ôszydzać. Kej ftoś nos skōńczy już ôszydzać, to padōmy, że nos wyciuloł. Jak nōm sie niy podobo, co ftoś robi, to padōmy, że go pociulało. Kej nōm sie coś niy podobo, to padōmy, że to je ciulstwo. Mōmy nawet frazeologizmy. „Ciulosz jak mulorz” padōmy, jak kōmuś niy wierzimy, a kej ftoś nos wyszkli, to nos zrobiōł w ciula.

Je jeszcze jedno słowo, co je doś popularne we internecie. Jakoś we 2012 roku „Dziennik Zachodni” zrobiōł plebiscyt na „najpiękniejsze śląskie słowo” i ftoś przisłoł im „paciulok”. To słowo wygrało i ludzie wziōnli je bezkrytycznie powtorzać. Ale skōnd ôno by sie miało weznōńć? Dejcie pozōr na te wszyske inksze słowa, co sōm pokrewne ze „ciul”. Ône sōm logiczne. W kożdym ś nich mōmy kōncek „ciul” i prefiksy abo sufiksy, co sie powtorzajōm tyż we inkszych słowach, bo majōm swoje kōnkretne znaczynie: -ōńć, -aty, -ato, -ać, -oł, -ało, wy-, po-, -stwo, -osz. Kożdy ś nich mo jasno funkcyjo. Tukej za to mōmy pa-. Niy ma ani jednego słowa, co by miało taki prefiks, bo ôn nic niy znaczy. Tōż słowo „paciulok” to je wic abo falsyfikat. Tego słowa tyż niy ma nikaj przed 2012 rokym. Dopiyro ôd plebiscytu ślōnscy pisorze bierōm go używać.

Mōm tako teoryjo, że u kogoś we familiji ftoś godoł „pociulok” na ludzi, co podug niego byli pociulani. Ôsoba, co posłała to słowo do redakcyje, abo niy umiała go synsownie zreplikować, abo jij sie ôno zmiyszało ze „patałach”. Niske jynzykowe kōmpetyncyje ôd DZ i Ślōnzokōw zrobiyły reszta.

Teoryje, skōnd sie to słowo wziōnło

Wrocōmy ale do zdrzōdła słowa „ciul”. Sōm ludzie, co padajōm, że ôno prziszło ze polskich Kresōw społym ze Kresowiokami. Zbigniew Kadłubek za to pisoł, że ôno sie wziōnło ôd staropolskigo „ciuła”, co ôznaczało gupka. Jeszcze we XIX wieku Lucjan Malinowski szukoł zdrzōdła we czeskim „culík”, co ôznaczo warkocz.

Ta piyrszo teoryjo mogymy zaroz wrazić miyndzy bojki, bo słowa „ciul”, „ciulek” i „ciulōń” – wszyske ze znaczyniym na chopske gynitalia – mogymy znojś we sōndowych protokołach ze strzeleckigo krysu z XIX wieku. „Ty niy poradzisz nic zrobić, ino Jozefie ciula do rzici wrazić” pado jedyn chop do drugigo we 1875 roku. „Ty kurwiorzu, twoja żōna ciebie przed weselym ciulka z galot w kaczmie dobyła” pado baba do chopa we 1876. Wiyncyj ô tym możecie przeczytać we słowniku „Ty bestya, ty kamelo” wydanym we Ôpolu we 2015 roku.

Mie Kadłubkowa teoryjo niy pasuje za to skuli tego, że piyrsze znaczynie słowa „ciul” tyko sie gynitaliōw. Toć, „ciul” mo tyż znaczynie „tuleja”, „mamlas”, ale mało mi sie widzi przeniesiynie znaczynio we takim kerōnku. We naszyj kulturze to idzie dycki w przeciwno strōna i to miana ôd gynitaliōw używōmy do tego, żeby kogoś sprzezywać.

To, ô czym pisoł Malinowski, mogło sie jakoś prziczynić, ale tyż bych niy bōł taki zicher, że to je cołko gyszichta. We morawskim jynzyku „culík” ôznaczo snopel lodu, a we słowackim to je wyrostek na skōrze. Tōż toć, szło by pedzieć, że je moc symantycznych podobiyństw naôbkoło, co mogły nōm pokozać drōga do „ciula”.

Po czesku je słowo „čurat”, co gynau ôznaczo „pulać”. Je polske „ciurczeć”, „ciurkiem”, ukrajińske „čurkati”, serbske i chorwacke „cúriti”. Niy mōm informacyji ô jakimś prasłowiańskim słowie, co by ôd niego ône wszyske sie wziōnły, ale widać, że kōncek „ciur”/„cur”/„čur” we kōntekście płynōw je we naszych jynzykach czynsty.

Grzegorz Kulik

Wulgaryzm abo niy?

Mie sie ale zdowo, że wszyscy szukajōm zdrzōdoł niy tam, kaj ône richtich sōm. Cofnijmy sie do poczōntku XX wieku. Michał Przywara zapisoł tedy we swojim słowniku słowa „ciulać”, „ciulik”, „ciulka” i „ciulok”. Piyrsze mo znaczynie „pulać”, a nastympne trzi ôznaczajōm chopske gynitalia. Przi wszyskich sztyrech zaznaczōł, że to sōm dzieciynce słowa. Emanuel Nikel we „Die polnische Mundart des oberschlesischen Industriebezirks” zapisoł „ciulik” (gynitalia) i „ciulać” (pulać). Tyż przi ôbōch zaznaczōł, że ône sōm dzieciynce.

To je doś ciekawe, że we piyrszyj dekadzie XX wieku we naukowych robotach niy pisze sie ô tym, żeby to słowo było wulgarne. We kōmedyji „Polok w Ślōnsku lebo dwo wachtorze w jednyj dziedzinie” ze 1856 roku Werōna pado: „ôn chłop po tymu, niy taki ciulmok jak ty”. We „Ty bestya, ty kamelo” baba do chopa we 1884 roku pado: „Ty byku, ty kyndrozie, jajōniu, ciulōniu, Twoji ôjcowie ci dali kociã na wiano, tyś z Krasiejowa do małych Staniszcz z gołōm rziciōm przyszeł, ty kurwiorzu”. Piyrsze szło normalnie pedzieć z biny, a druge zdrzytelnie mo cwek ôbrażynio kogoś.

Ino że do 30. lot XX wieku to je ino we tym jednym placu, że ftoś kogoś chce sprzezywać wulgarnie ze użyciym słowa „ciul” abo czegoś podobnego. Dopiyro ôd tamtego czasu ludzie bierōm richtich tego słowa używać, kej chcōm drugymu nazdać. We 1931 roku chop do chopa pado: „du ciulōń”, we 1932 baba do chopa prawi „ty pierōński ciulu”, a we 1935 zaś baba do chopa: „du pieronischer ciul” i „du verfluchter ciul”. Jeźli naroz tak szpryngło mianowanie kogoś tym słowym, to znaczy, że kajś w tym czasie ôno sie musiało zwulgaryzować.

Sōm ludzie, co by na to pedzieli, że słowo „ciul” niy było i niy ma wulgarne. Niy wiym, kaj sie tacy ludzie chowali, bo pamiyntōm poczōntek 90. lot XX wieku, kej na murach było połno napisōw, co w nich cołki napis to było wulgarne słowo. Prziszoł ftoś ze szprejym i napisoł ino: „kurwa”, „chuj” abo czyńścij „huj” i ino tyla. Naszmarowanie na murze takigo słowa to była reakcyjo na tabu. I postrzōd tych słōw, co je we tamtych czasach szło znojś na murach, czynsto bōł tyż „ciul”, niykej pisany „ćul”. To je nojlepszy dowōd na to, że to słowo to było głymboke tabu. Pamiyntōm nawet kamrata sie śmioć, bo ôd niego libsta tak sie boła pedzieć to słowo, że jij wychodziyło „cjul”. Bez to niy wiym, z czego może wynikać to, że ftoś tego niy widzi za wulgaryzm. Możno po prostu tako ôsoba niy miała takigo kōntaktu ze ślōnskim jynzykym, żeby jij sie we gowie zakodowało, kaj to słowo je we hierarchiji? A możno to je regijōnalne? Musieli by my zrobić kejś jakeś badania.

A możno sie rozchodzi ô lōnie?

Jo myśla, że szukanie etymologije we słowie „ciul” niy mo cweku. Podug mie nojprzōd było inksze i to ôd niego muszymy zaczōńć. Trza wejzdrzeć na czasownik „ciulać”. We słowiańskich jynzykach mōmy rozmajte ônōmatopejiczne wyrazy, co sie tykajōm kapanio abo lōnio. Po czesku je słowo „čurat”, co gynau ôznaczo „pulać”. Je polske „ciurczeć”, „ciurkiem”, ukrajińske „čurkati”, serbske i chorwacke „cúriti”. Niy mōm informacyji ô jakimś prasłowiańskim słowie, co by ôd niego ône wszyske sie wziōnły, ale widać, że kōncek „ciur”/„cur”/„čur” we kōntekście płynōw je we naszych jynzykach czynsty.

Teroz nazod do dzieci. Jak ône sie uczōm godać, to ze kerōm głoskōm nojdużyj majōm problym? Nojciynżyj je pedzieć „r”, a zamiast niego wychodzi czynsto „l”. We ślōnskim jynzyku mōmy połno słōw, co sōm take same jak czeske. Tōż niy ma to jakeś niypodobne, że mogli my mieć downij słowo „ciurać”, a dzieci je wyrzekały „ciulać”. Możliwe, że majoryntni we kerymś mōmyńcie wziōnli za dziećmi godać ta drugo forma.

Mogło być tyż inakszyj. Przijmnijmy, że po ślōnsku sie godało „ciurać”, a kole tego istniały „pulać” i „lulać”. „Ciurać” mogło sie ś nimi zloć (heh) do formy „ciulać” skuli symantycznyj bliskości. To znaczy ludziōm mogło barzij pasować „ulać” zamiast „urać”, bo we inkszych słowach, co miały to samo znaczynie, było „ulać”.

Trza tyż pamiyntać, że ônōmatopeje majōm swoje włosne drōgi i jejich forma sie biere ze ludzkij percepcyje klangōw, a ta może być blank rozmajto. Bez to „ciulać” mogło być stworzōne u nos bez żodnego powodu i bez żodnych wpływōw ze inkszych strōn.

To je wszysko tako sama teoryjo jak te inksze, bo niy mōm dowodōw na to, co wyżyj pisza. Możliwe, że tych dowodōw nigdy niy bydzie, bo tak niystety je ze etymologijōm, że ôna czynsto je budowano niy na twardych dowodach, ino na rekōnstruowaniu downych słōw na bazie porōwnań rozmajtych jynzykōw.

Pamiyntejcie ale, że jak na nastympny roz bydziecie urōngać tym, co sie ciepiōm na „Naszych chłopców”, to słowo, co go używocie, mogło sie weznōńć ôd kapanio. I niych ôni sie ciepiōm dalij, bo przi kożdyj jejich nastympnyj frechownyj godce nōm gynau skapuje nastympny Ślōnzok, co ś nimi niy chce mieć nic spōlnego.