Grzegorz Kulik: Niych ślōnski jynzykowy puryzm bydzie naprowda ślōnski

Kej we październiku 2008 roku amt we walijskim Swansea ôbsztalowoł znak we dwōch jynzykach, wszysko zdowało sie iś jak dycki. Napisali po angelsku „Brak wjazdu do lastautōw. Drōga ino do miyszkańcōw”, wysłali do walijskigo tumacza prośba ô przekłod, dostali walijsko ôdpowiydź i dali jōm na znak. Jak go ale miyszkańcy ôbejzdrzeli, to myśleli, że źle widzōm, bo na znaku po walijsku stoło: „Niy ma mie teroz ze biōrze. Prziślijcie materyje do przekładu”. Chciało by sie śmioć, że tak wyszło, ale z drugij strōny jak sie przekłodo z angelskigo na walijski, to jak idzie nasztalować autorespōnder po walijsku? Dyć klijyńcio przichodzōm do takij ôsoby gynau skirz tego, że tego jynzyka niy znajōm. Tōż trefio sie, że niy sōm winni za zły przekłod ci, co go ôbsztalowali.

Niymiecke świńske rynce

Czynsto ale bywo, że ftoś potrzebuje przekłod, idzie pō niego do masziny i ani mu bez gowa niy przejdzie, że maszina może przełożyć źle. Tōż bez przikłod we Chinach jak kajś je informacyjo do niypołnosprawnych, to angelsko wersyjo bydzie niykej godać ô zdeformowanych, a we szynkach golōnko bywo po angelsku podpisane „molestowanie po niymiecku”. Wszysko skuli tego, że maszina widzi „świńske rynce” po chińsku i przekłodo to we złym znaczyniu.

Na naszym ślōnskim placu już tyż sie trefiały take sprawy. Z tych, co jo ô nich wiym, jo już pisoł ô dwōch: nojprzōd posoł Roman Fritz we Syjmie czytoł przełożōny mojim translatorym tekst, co w nim prōbowoł dowodzić, że ślōnskigo jynzyka niy ma, a potym grupa fyministek, co pora tydni wcześnij robiyła mi chaja, że kobiyty poradzōm po ślōnsku, niy umiała ani skorygować jednego zdanio, co je wciepła do mojigo translatora.

Wiara we maszina

Niydowno prziniosła zdziwiynie fotografijo tabulki, co jōm zapostowoł Ślązag na swojim fanpejdżu na Facebooku. Stoji na nij „plac do pŏlyniŏ cygaryt” i snadnōm rzeczōm rozmajte ôsoby pisały, że to niy ma nojlepszy ślōnski jynzyk, bo przeca po naszymu cygaryty sie kurzi.

Jo myśla, że wiym, z czego sie taki nopis wziōn. Jak sie wrazi do mojigo translatora „miejsce do palenia papierosów”, to ôn to przełoży gynau na „plac do pŏlyniŏ cygaryt”. Na zicher niy bōł to translatōr ôd Google, bo tyn „miejsce do palenia papierosów” przekłodo na „miyjsce do palenio cygaretōw”, tōż jeszcze gorzij.

Tabliczka przy restauracji Rudy Las w Rudach. Fot. Katarzyna Pachelska

Niy ma to nic ekstra ôsobliwego, bo – jak żech już napisoł – na cołkim świecie sie take rzeczy dziejōm. Ciynżko mi ale spokopić ta powszechno wiara w maszina. Take norzyńdzia jak translatory abo rozmajte jynzykowe modele, ône majōm pōmogać we robocie, a niy jōm zastympować. Skuli tego przidoł żech nawet nad translatorym na strōnie baner: „Pozōr! Przekłady ôd translatora niy sōm perfekt. Niy zapōminej, że to je ino maszina [...]”.

Leksyka a gramatyka

Pora dni tymu nazod napisoł na Ślązagu na tymat pŏlyniŏ cygaryt Arkadiusz Szymczak, co przi tym napisoł coś takigo: „Od paru lat słyszę w śląskiej dyskusji o języku stwierdzenie, że leksyka nie jest tak ważna. Kod językowy to zbiór zasad, a żaden język nie może rościć sobie praw do słownictwa”.

Mōm poczucie, że jo zaczōn ta myśl lata tymu nazod, jak żech tuplikowoł, co to tak naprowda znaczy godać po naszymu. Choćby we swojim artykule „Haja” ô „anōng” „strzedniostorocze”, czyli jak nie pisać po śląsku żech pisoł tak: „[...] w języku najważniejsza jest gramatyka, a nie słownictwo. To właśnie dlatego »Jod żech cheeseburgera i chipsy« jest po śląsku, a »Jadłem klapsznitę i piłem tyj« nie jest”. Możno niy do kōńca precyzyjnie to dycki klaruja, tōż sprōbuja teroz być barzij zdrzytelny.

Nikaj we tyj myśli niy ma stwiyrdzynio, że leksyka niy ma ważno. Tukej je ino pedziane, że we jynzyku nojważniyjszo je gramatyka, a niy słownictwo. Jo niy prawia, że leksyka niy mo znaczynio, ino że ôd leksyki ważniyjszo je gramatyka.

Leksyka abo słownictwo to zbiōr słōw, co je używōmy. Jeźli nōm sie jakeś słownictwo traci, to tracōm sie pojedyncze słowa. Bez przikłod mōmy słowa „zaufryjgować sie”, „gyszynk” i „gyburstag”. Niych sie stracōm dwa ś nich i niych ludzie weznōm godać „prezynt” i „urodziny”. To ôznaczo, że straciyły sie dwa słowa i ino te dwa.

Gramatyka to sōm prawidła, co podug nich słowa fungujōm. Je take prawidło we ślōnskim jynzyku, że jak mōmy pory czasownikōw dokōnanych i niydokōnanych, to we jejich tymacie - inakszyj niż we polskim jynzyku — niy zmiynio sie „o” na „a”. Jeźli mōmy po polsku „przeprosić”, to niydokōnany czasownik bydzie mioł „przepraszać”. To gramatyczne prawidło tyko sie dziesiōntek słōw: wyrobić:wyrabiać, powtórzyć:powtarzać, pozwolić:pozwalać, pomóc:pomagać, przerosnąć:przerastać, stworzyć:stwarzać, wykończyć:wykańczać itd. We ślōnskim jynzyku tyj zmiany z „o” na „a” niy ma, tōż to jedno prawidło przinosi: „przeproszać”, „wyrobiać”, „powtorzać”, „pozwolać”, „pōmogać”, „przerostać”, „stworzać”, „wykōńczać” itd. Dejma jeszcze pozōr na to, że same „proszać” i „robiać” dowajōm: „zaproszać”, „wyproszać”, „ôdproszać”, „doproszać”, „uproszać”, „naproszać”, „zarobiać”, „ôdrobiać”, „wyrobiać”, „przerobiać”, „urobiać”, „dorobiać” itd. Tōż jeźli sie traci to jedno prawidło i skirz tego godōmy po ślōnsku „przepraszać”, „wyrabiać”, „pōmagać” itd., to tracōm sie niy dwa, niy trzi, ale dziesiōntki ślōnskich słōw. Jak sie zesumuje, wiela jynzyka eroduje skuli zapōminanio ślōnskich prawidoł gramatyki, to niy godōmy już ô dziesiōntkach ani setkach słōw, ale ô tysiōncach.

Jak sie spyto Ślōnzoka, co to znaczy „godać po ślōnsku”, to powiy, że to je używać ekstra słōw jak „aszynbecher”, abo „klopsztanga”. Sformułowanie „w języku najważniejsza jest gramatyka, a nie słownictwo” było pedziane we kōntekście niskij świadōmości jynzyka u Ślōnzokōw. Ślōnzok dowo pozōr na to, żeby godać „klopsztanga” zamiast „trzepak”, chocioż mu sie to słowo przidowo roz na dwa tydnie, ale trzi razy dziynnie godo „przepraszōm”. Tōż kaj powiniyn być pryjorytet we ôbrōnie jynzyka?

Bez to nojważniyjszo je gramatyka, a pō nij je leksyka. Kożdy jynzyk mo swōj zbiōr słōw, co by go szło mianować „kanōniczny”. Bez to „polynie cygaryt” zgrzipie we uszach. Tak samo by my reagowali, jak by ftoś pedzioł „przecież” zamiast „przeca” abo „nikt” zamiast „żodyn”.

Grzegorz Kulik

Barzij abo mynij ślōnske słowa

Bez to nojważniyjszo je gramatyka, a pō nij je leksyka. Kożdy jynzyk mo swōj zbiōr słōw, co by go szło mianować „kanōniczny”. Bez to „polynie cygaryt” zgrzipie we uszach. Tak samo by my reagowali, jak by ftoś pedzioł „przecież” zamiast „przeca” abo „nikt” zamiast „żodyn”.

Zdowo mi sie ale, że we felijetōnie ôd Arkadiusza Szymczaka widza doś powszechny spōsōb myślynio, co sie ś nim niy do kōńca zgodzōm. Ôn sie pokazuje rozmajcie, ale drzyń tyj myśli to je „niykere słowa, co je znōm z polskigo, ône niy sōm po slōnsku”. Zdowo mi sie tak skuli tego, że autōr ô takich słowach jak „lubić”, „kochać”, „umieć” pado, że to sōm polōnizmy i stawio kole nich richtich ślōnske „być rod” (tukej chyba mioł na myśli „mieć rod”), „przoć” i „poradzić”.

„Polōnizm” z definicyje ôznaczo, że dane słowo to je cudze zapożyczynie. Zacznymy ôd kōńca: „umieć” to je ślōnske słowo. „Poradzić” sie trocha ś nim nakłodo znaczyniowo, ale to niy sōm ekwiwalynta. „Poradzić” mo take samo znaczynie jak „być w sztańdzie”. „Umieć” mo szyrsze, tōż mogymy bez przikłod umieć katyjmus abo umieć wiersz, ale niy mogymy poradzić katyjmus abo poradzić wiersz.

Trza tyż dać pozōr, że „kochać” i „lubić” to niy sōm słowa, co sōm blank niyslōnske. Chyba nojstarszo nōm znano ślōnsko ludowo śpiywka, co jōm zapisoł Jerzy Samuel Bandtkie na poczōntku XIX wieku w Laskowicach, mo we tekście „kochej mie, jo ciebie”. We inkszych śpiywkach tamtych czasōw mōmy gyszichty ô kochaneczkach, a jak ludzie ôzprawiali, to padali do siebie „kochany”. We XIX wieku mōmy tyż śpiywka „Jo Poloka niy lubiyła, Polok mi sie dostoł”, za to pod Koźlym kaczmarka pado, że chop „mo ôbrać, co mu sie to lubi”.

Dobrze je tyż wejzdrzeć na cołki zbiōr „kochać”, „przoć”, „lubić” i „mieć rod” ôd strōny siyły kożdego ze tych wyrzekniyńć. We ślōnskim jynzyku my mōmy trocha inksze kategoryje aniżeli we polskim. U nos hierarchijo je „mieć rod” < „przoć” < „miyłować”. Po polsku sōm ino dwa grady: „lubić” < „kochać”. Tōż „mieć rod” mo take samo znaczynie jak „lubić”, ale „przoć” niy ôznaczo „kochać”. Dwōch chopōw może sie przoć i miyndzy nimi niy ma nic rōmantycznego. Tōż ôdpowiednik słowa „kochać” to „miyłować”.

Szukać włosnyj drōgi

Jo to wszysko pisza, bo chca, żeby my sie wyrwali z myślynio ô ślōnskij leksyce po polsku. Jeźli my przi doborze słōw we ślōnskim jynzyku ôdciepujymy ślōnsko leksyka, co sie pokrywo ze polskōm, to my szukōmy swojij włosnyj drōgi abo jednak tworzimy derywat polskigo? Niy pisza, że mōm ôdpowiydź na to pytanie, ale szukanie włosnyj drōgi je mi bliższe.

Ta ôptyka niesie nōm tyż inksze problymy. Autōr pisze, że polske „jestem tłumaczem” to po naszymu „je żech tuplikorzym”. Polske „tłumaczyć” mo szyrsze znaczynie aniżeli ślōnske „tuplikować”. Piyrsze to „klarować coś kōmuś”; druge to „przekłodać z jednego jynzyka na inkszy”. „Tuplikować” mo ino to piyrsze znaczynie, tōż jeźli ftoś mo tako robota, że coś ludziōm tuplikuje, to „tuplikorz” dō niego pasuje, ale jeźli jo przekłodōm ksiōnżki, to sie tak nazwać niy moga. Szło by tyż trocha lepij po naszymu ułożyć słowa, bo polski jynzyk mo zestawiynie „być kimś”, ale ônego we ślōnskim niy mōmy. My „sōm ftoś” abo „za kogoś”: „je żech tuplikorz” abo „je żech za tuplikorza”.

Niy chca być źle zrozumiany z tymi uwogami. Jo niy pisza ich skuli chyńci krytykanctwa, ino żeby dać pozōr na to, że ta kwintesyncyjo ślōnskigo jynzyka je we trocha inkszym miyjscu, aniżeli sie czynsto myśli. Mie rozmajci krytycy przigōniajōm, że jo „pisza po polsku”. Myśla, że to wyniko gynau ze niskij świadōmości jynzyka, ale tyż ze przekōnanio: „jak czytōm tekst i go rozumia, to znaczy, że ôn je po polsku”. Jo ino zgaduja, że to ô to sie rozchodzi, bo we tym dyskursie rzodko idzie trefić jakiś inteligyntny wywōd ze klarownie sformułowanymi myślami. Z wiynksza te krytyczne wypowiedzi to je antyintelektualne gymbowanie sie. Downo żech sie już doł pokōj ze prōbami ôzprawianio ze takōm zuperklugowościōm, a dowōm pozōr na synsowne głosy, co naprowda coś wnoszōm do dyskusyje. Stōnd moja polymika.

Tōż niych puryzm we ślōnskim jynzyku funguje, bo bez niego jynzyk sie straci. Ale niych to bydzie puryzm, co wypływo ze ślōnskij ôptyki i ślōnskij myśli.