To największy pomnik w Polsce! Jest na Śląsku, a nie w Świebodzinie! Przed państwem katowickie "skrzydła"

Historia i skala górnośląskiego monumentu

Pomnik Powstańców Śląskich został odsłonięty w 1967 roku i od razu stał się jednym z najważniejszych symboli Górnego Śląska. Jego projekt powstał w pracowni rzeźbiarza Gustawa Zemły, a odlewy wykonano w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych.

Gabaryty? Imponujące! Każde z trzech skrzydeł ma wysokość około 14 metrów, a cała konstrukcja waży ponad 60 ton. Monument umieszczono na usypanej skarpie, która dodatkowo podkreśla jego monumentalność. W otoczeniu pomnika znajduje się półkolista ściana bastionowa, wyłożony granitem plac, oraz murek z napisem „Warszawa Powstańcom Śląskim”, co tworzy integralne „założenie pomnikowe”.

Dlaczego to największy pomnik w Polsce?

Często mówi się, że największym pomnikiem w kraju jest Chrystus Król w Świebodzinie, którego sama figura ma 33 metry wysokości, a dodatkowa korona dodaje kolejne 3 metry. Stoi on na sztucznym 16-metrowym nasypie, co sprawia, że cała konstrukcja osiąga ponad 52 metry.

Ale czy to rzeczywiście pomnik? Z formalnego punktu widzenia pomnik to nie tylko sama rzeźba, ale także jej otoczenie. W przypadku Pomnika Powstańców Śląskich mówimy o całym kompleksie: skarpa, bastion, plac i ściana z inskrypcjami miejsc walk tworzą rozległe miejsce pamięci, nadając mu prawdziwie pomnikowy charakter. A Chrystus Król w Świebodzinie? Przyjrzyjmy się, czy rzeczywiście jest monumentem upamiętniającym historyczną postać, czy może to raczej figura sakralna.

Czym właściwie jest pomnik? Formalna definicja

Pomnik to coś więcej niż tylko wielka rzeźba ustawiona w przestrzeni publicznej. Z formalnego punktu widzenia jest to monument, dzieło rzeźbiarskie, architektoniczno-rzeźbiarskie lub instalacja artystyczna, wzniesione ku czci osoby lub dla upamiętnienia wydarzenia historycznego. Innymi słowy, pomnik ma zawsze funkcję upamiętniającą – niezależnie od tego, czy przypomina o bohaterach, ważnych momentach czy ważnych aspektach kultury i tożsamości danej społeczności.

Jednak nie każdy obiekt spełniający te kryteria formalnie może być uznany za pomnik. Aby dany monument uzyskał taki status, niezbędne jest podjęcie uchwały rady miasta o jego wzniesieniu – zgodnie z art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy o samorządzie gminnym (Dz.U.2001.142.1591 - j.t.). To właśnie decyzja władz lokalnych przesądza o tym, które upamiętnienia oficjalnie mogą być traktowane jako pomniki.

Co ważne, uchwały te mogą dotyczyć nieruchomości miejskich lub terenów zarządzanych przez miasto. Jeśli pomnik znajduje się na terenie prywatnym lub nie był objęty formalnym procesem legislacyjnym, nie posiada oficjalnego statusu pomnika, mimo że społecznie może być tak odbierany. Jeżeli postawię sobie figurę Elvisa w ogródku, nie stanie się ona automatycznie jego pomnikiem. Będzie po prostu figurą Elvisa w ogródku.

A jak się sprawy mają w przypadku figury Chrystusa w Świebodzinie (rzecz jasna, bezdyskusyjnie imponującej swoją wielkością)?

Czy Chrystusa Króla w Świebodzinie jest pomnikiem?

Budowa figury Chrystusa Króla w Świebodzinie, choć była projektem o wielkiej symbolice religijnej, wymagała spełnienia określonych wymogów formalno-prawnych. Proces jej powstawania napotkał liczne wyzwania administracyjne, które wymagały interwencji zarówno lokalnych władz, jak i kościelnych instytucji.

Początkowo figurę planowano wznieść na gruncie należącym do parafii, jednak w toku budowy okazało się, że teren należy do gminy, co wymagało formalnych działań administracyjnych. Radni jednogłośnie podjęli uchwałę o zmianie planu zagospodarowania przestrzennego, przeznaczając działkę na cele kultu religijnego, co umożliwiło legalne kontynuowanie budowy.

W uchwale tej czytamy m.in.

Rozdział 5.
Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej
§ 5.
1. Obejmuje się ochroną z zakresu dóbr kultury współczesnej istniejącą dominantę wysokościową - pomnik Chrystusa Króla, zlokalizowaną w strefie lokalizacji dominanty oraz obszar wskazany na rysunku planu.
2. Ustala się zakaz umieszczania na obiekcie pomnika reklam i urządzeń infrastruktury technicznej.
3. Ustala się jednolitą barwę pomnika - utrzymanie dotychczasowej barwy.

Figura Chrystusa, choć nazywana jest tu pomnikiem, nie jest nim jednak formalnie ustanowiona. W języku potocznym terminy takie jak figura, posąg czy właśnie pomnik często stosuje się zamiennie, zwłaszcza gdy chodzi o wielkie, publiczne rzeźby o symbolicznym znaczeniu. Czy przypadku figury w Świebodzinie nie mamy raczej do czynienia z monumentalną rzeźbą, która powstała jako wotum wdzięczności i ma charakter sakralny?

Dodajmy, że rada miasta, z inicjatywy proboszcza, wystąpiła z uchwałą o ustanowieniu Chrystusa Króla patronem miasta i gminy Świebodzin. Wniosek został skierowany do Watykanu, gdzie trafił do Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Skądinąd Stolica Apostolska odrzuciła prośbę, argumentując, że takie nadanie patronatu nie jest zgodne z przepisami prawnymi i liturgicznymi.

Ale to już wszystkie uchwały rady miasta dotyczące statusu świebodzińskiego Chrystusa. Warto więc podkreślić, że figura Chrystusa w Świebodzinie niekoniecznie spełnia formalne kryteria pomnika. Według obowiązujących regulacji pomnik musi być wzniesiony ku czci osoby lub wydarzenia historycznego oraz wymaga uchwały dotyczącej jego budowy. W przypadku posągu Chrystusa w Świebodzinie nie mamy do czynienia z upamiętnieniem, lecz raczej z wotum religijnym. W związku z tym jego status pozostaje przedmiotem dyskusji. Zastanówmy się, czy figura Chrystusa w Świebodzinie powinna być traktowana jako pomnik w formalnym sensie, czy też po prostu jako monument sakralny, który nie wpisuje się w standardową definicję pomnika państwowego.

To wydaje się zasadniczym punktem w dyskusji na temat Pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach, który spełnia wszystkie te kryteria, oraz Chrystusa Króla w Świebodzinie, którego status jako pomnika jest niejednoznaczny. Ostatecznie, aby obiekt został uznany za pomnik, musi być świadomie i oficjalnie ustanowiony przez odpowiednie władze, a nie tylko spełniać funkcję upamiętniającą.

Właśnie dlatego największym formalnie uznanym pomnikiem w Polsce wydaje się jednak Pomnik Powstańców Śląskich!

Czy Jezus Chrystus Król Wszechświata to postać historyczna?

Ale to jeszcze nie wszystko. Zanim uznamy figurę Chrystusa Króla Wszechświata w Świebodzinie za formalny pomnik, warto zadać jeszcze jedno, fundamentalne pytanie: czy Jezus Chrystus Król Wszechświata jest postacią historyczną w sensie, w jakim pomniki upamiętniają osoby i wydarzenia?

Oczywiście, nie zamierzam twierdzić, że Jezus nie istniał – to byłoby absurdalne i równie lekkomyślne jak deklaracja Berlioza z Mistrza i Małgorzaty o braku historycznych dowodów na istnienie Chrystusa. Zdecydowanie nie chcę podzielić losu tej postaci Bułhakowa…

Chodzi o to, że historycy rozróżniają Jezusa historycznego od Jezusa Chrystusa. Jezus historyczny to człowiek, który żył w starożytności, był Żydem, głosił nauki o treści religijnej i etycznej, miał zwolenników i umarł ukrzyżowany (chrześcijanie wierzą w jego zmartwychwstanie, co jest już kwestią nie nauki, a wiary). Natomiast Jezus Chrystus Król Wszechświata jest figurą teologiczną, przedstawiającą Go jako władcę duchowego, dzierżącego absolutną, boską władzę nad światem.

Pomnik w Świebodzinie nie upamiętnia konkretnej osoby historycznej ani wydarzenia, lecz jest wyrazem religijnej czci, wotum wiary. Tym samym jego status jako pomnika w klasycznym sensie pozostaje niejednoznaczny – bardziej przypomina monumentalną figurę sakralną niż oficjalny monument historyczny.

Czy więc świebodziński Chrystus naprawdę powinien być uznawany za największy pomnik w Polsce? To już kwestia interpretacji. Jeśli jednak trzymać się formalnych definicji, największym pomnikiem w Polsce byłby Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach.

Pomniki nieoczywiste: historia, przyroda i zdrowie

Myśląc o pomnikach, wyobrażamy sobie monumentalne rzeźby i historyczne monumenty wzniesione ku czci bohaterów. Ale czy pomnik zawsze musi mieć formę klasycznego rzeźby na cokole czy też innej wizji artystycznej? Okazuje się, że istnieją nietypowe pomniki, które przewyższają tradycyjne monumenty obszarem, znaczeniem, a nawet funkcją. Są to Pomniki Historii, pomniki przyrody i nawet… szpitale-pomniki!

Pomniki Historii to szczególna kategoria obiektów, które zostały uznane za wyjątkowo cenne dla kultury narodowej. Ich status nadawany jest przez Prezydenta RP, a lista obejmuje najważniejsze zabytki kraju. Oto przykłady:

• Wawel – Zamek Królewski w Krakowie, dawna rezydencja polskich monarchów, z katedrą, w której spoczywają królowie i bohaterowie narodowi. Choć góruje nad Krakowem, nie jest formalnym pomnikiem, lecz zabytkiem o szczególnym znaczeniu.
• Warszawskie Stare Miasto – odbudowane po wojnie według historycznych planów, stało się symbolem determinacji i pamięci o dawnych dziejach stolicy.
• Gdańsk – Westerplatte – miejsce pierwszych walk kampanii wrześniowej, upamiętniające bohaterów obrony Polski w 1939 roku.
• Pomnikiem Historii od 2004 roku jest także Góra św. Anny. Obejmuje on cały kompleks tamtejszego krajobrazu kulturowo-przyrodniczego, a więc nie tylko Pomnik Czynu Powstańczego (którego pylony mają 11 metrów wysokości) z amfiteatrem, ale także zespół klasztorny o.o. Franciszkanów, kalwaryjskie kaplice, włącznie z układem dróg i alei, Dom Pielgrzyma i Dom Polski (czyli Muzeum Czynu Powstańczego), a do tego część Parku Krajobrazowego „Góra św. Anny” oraz ruralistyczny układ wsi. Jego obszar liczy około 80 hektarów. To więcej niż Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach, ale... Pomnik Historii to inna kategoria.

Nie tylko budynki i rzeźby mogą być pomnikami – na liście znajdują się także naturalne formacje, które wyróżniają się rozmiarem, wiekiem i znaczeniem ekologicznym. Kilka przykładów:

• Dąbrowa Rogalińska – największe skupisko pomnikowych dębów w Polsce, gdzie rośnie ponad 1400 drzew uznanych za pomniki przyrody.
• Maczuga Herkulesa – strzelista wapienna skała w Ojcowskim Parku Narodowym, której fascynujący kształt przyciąga ludzką uwagę od wieków.
• Puszcza Białowieska – sama jest wprawdzie rezerwatem, lecz jej stare drzewa mają status pomników przyrody ze względu na ich wiek i rozmiar.

Nieco inną kategorią są instytucje, które powstały nie tylko jako centra medyczne, ale też miejsca pamięci. Takim przykładem jest Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” (IPCZD). Powstał w 1977 roku, aby upamiętnić dzieci – ofiary II wojny światowej. Jest zarówno szpitalem, jak i instytutem naukowym, prowadzącym badania nad zdrowiem dzieci. Choć jednak jego nazwa zawiera słowo „pomnik”, nie jest klasycznym monumentem, lecz miejscem pamięci w formie placówki medycznej.

Czy te nietypowe pomniki przewyższają Pomnik Powstańców Śląskich? Z pewnością! Wawel obejmuje całe wzgórze zamkowe, Rogalińskie dęby rozciągają się na ogromnym obszarze, a Centrum Zdrowia Dziecka jest instytucją o znaczeniu ogólnopolskim. Jednak mimo ich ogromnej skali, nie są to formalnie pomniki w sensie ustawowym. Pomnik Powstańców Śląskich jako monument upamiętniający konkretne wydarzenia historyczne, spełnia wszystkie kryteria definicji pomnika i pozostaje największym oficjalnym pomnikiem w Polsce. Zatem, choć istnieją obiekty o większym obszarze czy roli, to właśnie Śląsk może pochwalić się największym pomnikiem w pełnym tego słowa znaczeniu.

Mamy największy klasyczny pomnik w Polsce

Niezależnie od interpretacji, jedno jest pewne – największym klasycznym pomnikiem w Polsce pozostaje Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach. Jego monumentalna forma, historyczne znaczenie i rozległe otoczenie czynią go niekwestionowanym liderem. Śląsk znów może pochwalić się czymś wyjątkowym!

P.S. A do Świebodzina oczywiście jedźcie. Największy posąg w Polsce (dopóki nie przewyższy go powstająca obecnie figura Matki Boskiej w Konotopiu o wysokości 55,6 m) i jedną z największych na świecie figur Chrystusa warto przecież zobaczyć.